Ózbekistanda genetikalıq izertlewlerdi jolǵa qoyıw hám zamanagóy genetikanıń rawajlanıwı

Ózbekistanda genetikalıq izertlewlerdi jolǵa qoyıw hám zamanagóy genetikanıń rawajlanıwı.

Joba:

1. 
   Ózbekistanda genetikalıq izertlewler
   
2. 
   Zamanagóy genetikanıń rawajlanıwı
   
3. 
   Genetika pánleri sisteması.
   

Genetika (grekshe.genezis penen— kelip shıǵıw, payda bolıw ) — barlıq tiri organizmlerge tán bolǵan genetika hám ózgeriwshenlikti hám de olardı basqarıw metodların úyrenetuǵın pán. Genetikanıń tiykarǵı waziypası genetikanıń materiallıq tiykarları esaplanatuǵın xromosoma, genler hám nuklein kislotalar (DNK, RNK) dúzilisi hám de funksiyaların izertlew arqalı organizmler belgi hám qásiyetleriniń rawajlanıwı hám kelesi áwladlarǵa ótiwin ashıp beriwden ibarat. Hár túrlı fizikalıq hám ximiyalıq faktorlar tásirinde organizmlerde násillik ózgeriwshenliktiń payda bolıwı jáne onıń organizmler evolyutsiyasındaǵı áhmiyetin izertlew de genetikanıń wazıypaları qatarına kiredi. Materiallıq ósimliklerdiń mol hasıl sortları, haywanlar hám mikroorganizmlarning jemisli zatları hám shtammlarini jaratıw ; násillik keselliklerdiń payda bolıw sebeplerin úyreniw tiykarında olardıń aldın alıw hám emlew usılların islep shıǵıw ; ekologiyalıq ortalıqtıń genetikaǵa unamsız tásir etiwshi faktorların o'rgaiib, genofondni saqlap qalıwdı genetikalıq tárepten tiykarlab beriw genetika izertlewleriniń ámeliy máselelerin ańlatadı.
Genetikanıń ǵárezsiz pán retinde qáliplesiwinde chex alımı G. Mendel tárepinen 1865 y. de genetika nızamlarınıń ashılıwı úlken áhmiyetke iye boldı. Noqat ústinde alıp barǵan tájiriybeleri tiykarında G. Mendel genetikanıń tiykarǵı metodı esaplanǵan gibridlaw arqalı genetikanı úyreniw metodına tiykar salındı. Ol organizmler belgi hám qásiyetlerin kelesi áwladqa beriwi genetika faktorları (házir waqıtta túsinikke kóre genler) menen baylanıslılıǵın aytıp otedi. Mendel ashqan nızamlar uzaq waqıt itibardan shette qaldı. Tek 1900 jılda da Friz (Gollandiya ), K. Korrens penen (Germaniya ) hám E. Chermak (Avstriya ) izertlewleri sebepli bul krnunlar qayta oylap tawılıp, Mendel atı menen atalatuǵın boldı. Usınıń nátiyjesinde 1900 jılda genetikaıń ǵárezsiz pán retinde shólkemlesken jılı esaplanadı. Biraq genetika termini 1906 jılda ingliz alımı Ol. Betsonning usınısı menen berildi. Genetikaıń keyingi rawajlanıwı nátiyjesinde Mendel jańalıq ashqan nızamlardıń universallıǵı onı barlıq organizmlerge, atap aytqanda adamǵa da tiyisli ekenligi tastıyıq etildi. Keyinirek organizmdegi kópshilik belgilerdiń násillikleniwinde eki hám odan artıq genler qatnasıwı menen baylanıslı bolǵan komplementarlik, epistaz, polimeriya, pleyotropiya hádiyseleri hám de belgiler násillikleniwinde allel bulmagan genlerdiń quramalı uzaro tásirinen ibarat kombinirlangan tip jańalıq ashıldı. Genetikanıń Mendel tiykar salǵan bul baǵdarı házirgi dáwirde jáne de tez rawajlanıp atır. Bul jónelis klassik genetikalıqa, yaǵnıy mendelizm dep ataladı. Mendel jaratqan genetika nızamların tastıyıqlawda sitologiya páni erisken tabıslar da úlken áhmiyetke iye. Sitologik izertlewler sebepli genetikanıń materiallıq hasası esaplanǵan xromosomalar bar ekenligi, olar sanı hár bir turning barlıq individleri ushın birdey bolıwı anıqlandi. G. tariyxında amerikalıq genetikalıq T. X. Morgan (1911) jáne onıń xızmetkerleri (K. Brijes, A. Stertevant hám G. Meller) tárepinen tiykarlab berilgen genetikanıń xromosoma teoriyası bólek orın tutadı. Bul teoriyanıń ashılıwında Morgan hám xızmetkerleriniń jınıs penengenetikalıqasi hám belgilerdiń jınıs menen baylanıslı halda hám de olardıń birikkan halda násillikleniwin úyreniw nátiyjeleri úlken áhmiyet kásip etdi. Usı teoriyaǵa qaray organizmler belgi hám qásiyetleriniń násillikleniwi genetika birligi — genler arqalı ámelge asadı ; genler xromosomalarda kóp muǵdarda hám de tiyisli quramda sızıq -sızıq bolıp jaylasadı. Bir xromosomada jaylasqan genler birgelikte násilliklenedi hám olar birikkan genler dep ataladı. Násilliklanishning bul xili birikkan halda násillikleniw dep ataladı. Birikkan genlerdiń násillikleniwi Mendelning úshinshi nızamına uyqas penenkelmeydi. Bir xromosomada jaylasqan genlerdiń birikkan halda násillikleniwi haqqındaǵı Morgan jańalıq ashqan nizamlıq genetikanıń tórtinshi fundamental nızamı esaplanadı. Biraq birikkan halda násillikleniw tolıq bolmaydıden, bir qansha jaǵdaylarda áwladta ata-ana belgilerine salıstırǵanda ajırasıw júz beredi. Bul hádiyse gomologik xromosomalarning shálkesuvi (krossingover), yaǵnıy eki xromosoma ayırım bólimleriniń óz-ara orın almasınıwı nátiyjesinde júz boladı. Bul tarawdaǵı ilimiy jumıslar sebepli xromosomalarda genlerdiń jaylasıw tártipleri anıqlandi, yaǵnıy xromosomalarning genetikalıq kartaları duzildi. Morgan hám xızmetkerleriniń izertlewleri genetikanıń bir tarmaǵı bolǵan sitogenetikaning payda bolıwına tiykar salındı. Genlerdiń dúzilisi hám iskerliginiń molekulyar tiykarların ximiyalıq, fizikalıq, kibernetik metodlar hám matematikalıq modellestiriw arqalı izertlew molekulyar G. dıń rawajlanıwına alıp keldi. Molekulyar G. salasında erisilgen tabıslar DNK kodınıń jańalıq ashılıwı (J. Uotson, F. Krik, 1953); belok molekulaları quramına kiretuǵın aminokislotalardıń biosintez processinde belok payda bolishidagi qatnasıwın támiyin etiwshi násillik informaciya (kod ) birligi bolǵan nukleotidlar tripletining anıqlanıwı (M. Nirenberg, G. Mattey, S. Ochoa hám F. Krik, 1961—62); gendiń molekulyar-genetikalıq tariypi anıqlama bernishi (Bidl, Tatum); erin. sharayatında DNK molekulasınıń jasalma sintez kilinishi (A. Kornberg, 1958); gen funksiyası, yaǵnıy belok sintez etiliwi regulyatsiyasi molekulyar mexanizminiń ashıp beriliwi (F. Jakob, J. Mono, 1961-62) menen baylanıslı. Bul tarawda teoriyalıq izertlewlerdiń rawajlanıwı nátiyjesinde G. dıń ámeliy tarawı — gen injeneriyasi hám biotexnologiya payda boldı.
Genetikanıń mutatsiya teoriyası jańalıq ashılıwı (de-Friz, 1903) G. tariyxındaǵı zárúrli waqıyalardan biri boldı. Bul teoriyaǵa qaray kúshli tásir etiwshi faktorlar (mutagenlar) tásirinde organizmlerdiń genleri tupten ózgerip, jańa turaqlı xolatda naslden-naslge beriletuǵın ózgeriwshenlik payda boladı. Bul process penenmutagenez, násillik ózgergen belgi bolsa mutatsiya; mutatsiyaga iye bolǵan organizm óz gezeginde mutant dep ataladı. Bul teoriya daslep orıs penenalımı S. I. Korjinskiy tárepinen jańa dáliller menen tasdiklandi. Nemis penenalımı G. Meller 1927 y. de drozofila shıbınına radiatsiya nurların tásir ettirib, jasalma sharayatta kóplegen mutatsiya alıw múmkin ekenligin tastıyıqladı. Ol tájiriybede payda bolıp atırǵan mutatsiyalarni esapqa alıw, olardıń tábiyaatın úyreniw metodın islep chikdi. Orıs penenilimpazları G. A. Nadson hám G. S. Filippov (1925) rentgen nurları tásir ettirib, materiallıq ósimliklerdiń hár túrlı mutatsiyalarini aldılar. Ingliz alımı Sh. Auerbax, orıs penenalımı I. A. Rapoport ayırım kúshli tásir etiwshi ximiyalıq elementlar tásirinde mutatsiya alıw metodın islep chikdi. Bul izertlewler mutatsion G. baǵdarınıń payda bulishiga alıp keldi. Evolyutsion G. organizmler degi genetikalıq nizamlıqlardı populyatsiya dárejesinde tekseredi. Bunday maǵlıwmatlar evolyutsion táliymattı genetikalıq tiykarlawǵa múmkinshilik berdi. Evolyutsion G.gibridlash, mutagenez, bólekleniw (izolyatsiya), kúshish (migratsiya), tańlaw, genler ıǵıwı, populyatsiya tolqını sıyaqlı faktorlardıń evolyutsiya daǵı áhmiyetin túsinip alıwǵa múmkinshilik beredi. Túrler evolyutsiyası, haywanlar zoti hám ósimlik sortları jaratıwdıń genetikalıq tiykarların urǵanıw imkaniyatın beretuǵın genetikalıqmatematik metodlar islep chikildi (ingliz ilimpazları R. Fisher, J. Xoldeyn, amerikalıq alım S. Rayt, 1920—30 ; orıs penenilimpazları S. S. Chetverikov, N. P. Dubinin hám b.). N. I. vavilovning násillik ózgeriwshenliktiń gomologik qatarlar nızamı, materiallıq ósimliklerdiń kelip shıǵıw genotsentrlari haqqındaǵı táliymatı hám de geografiyalıq tárepten uzaq formalardı shaǵılıstırıw hám immunlıq tuwrısındaǵı teoriyaleri ósimlikler seleksiyasi natiyjeliligin asırıwda úlken áhmiyetke iye boldı. Bul ideyalar mevali tereklerdiń bir qansha mol hasıl hám suwıqqa shıdamlı sortların jetistiriw ushın tiykar boldı. Sońǵı jıllarda radiatsiya hám ximiyalıq mutagenlar járdeminde mutatsiya payda etiw usılı barǵan sayın keń qollanılıp atır. Bir qatar antibiotiklar, aminokislotalar hám biologiyalıq aktiv elementlardıń mutant shtammlari vujudga keltirilgen.
Ózbekstanda materiallıq ósimlikler genetikalıqasi hám seleksiyasi salasındaǵı i. t.jumısları baslanǵısh material esaplanǵan ósimlikler genofondini jaratıw menen baylanıslı. Ósimlikler genofondi ósimliklerdiń eki kolleksiyasini óz ishine aladı. Olardan biri ósimliklerdiń materiallıq sortları, shala jabayı hám jabayı ájdadlarınıń dúnya kolleksiyasi bolıp tabıladı.
Ózbekstanlıq ilimpazlar G. S. Zaysev, F. M. Mauyer, A. A. Abdullayev hám b. dıń umtılıw háreketleri sebepli mámleketimizde materiallıq ósimliklerdiń bay kolleksiyasi qurıldı. Sońǵı jıllarda g'o'zaning sap gomozigotali izogen, mutant, monosomik hám trans-lokatsion liniyalar genetikalıq kolle. k-siyasini jaratıw ústinde izertlewler alıp barıldı (J. A. Musayev). ToshDU (hoz. O'zMU) dıń bir gruppa ilimpazları tárepinen g'o'zaning zárúrli morfologiyalıq, biologiyalıq, xojalıq áhmiyetine iye belgilerdiń genetikalıq tiykarları úyrenip shıǵıldı hám genetikalıq kolleksiyasi jaratıldı. Kolleksiyaning tiykarǵı bólegi izogen liniyalar kompleksinen ibarat bolıp, óziniń sapası hám sanı tárepinen mámleketler ishinde birden-bir esaplanadı. Bunday kolleksiyalar g'o'zaning monosom hám translokatsion liniyalari boyınsha da júzege keliw etilgen. Keyingi jıllarda G. salasındaǵı izertlewler Genetikalıqa hám ósimlikler eksperimental biologiyasi institutıt da alıp barıldı. G'o'za citogenetikası hám seleksiyasi tarawları daǵı izertlewlerdiń rawajlanıwına S. S. Kanash, L. G. Arutyunova, F. M. Mauyer, A. A. Abdullayev, A. I. Avtonomov, L. v. Rumshevich, S. M. Mirahmedov, S. S. Sadıqov, B. P. Straumal hám b. úlken úles qosdı. N. N. Nazirov, O. J. Jalilov alıp barǵan izertlewler tiykarında radiobiologiya, radiatsion seleksiyaning teoriyalıq hám ámeliy tiykarları islep shıǵıldı. G'o'za mutagenezi salasında bir qansha zárúrli izertlewler alıp barıldı (Sh. I. Ibrohimov, A. E. Egamberdiyev hám b.). G. salasındaǵı izertlewler bog'dorchilik hám júzimshilik, donchilik, salıshılıq, palız eginlerishilik, botanika intlarida hám de bir qansha joqarı oqıw orınları kafedralarında alıp barıladı.
Haywanlar genetikalıqasi hám seleksiyasi salasındaǵı izertlewler sharbashılıq, qorako'lchilik hám ipakchilik i. t. intlarida ámelge asıriladı. S. I. Shodmonov islep shıqqan immunogenetik metod krramollar seleksiyasi natiyjeliligin asırıw imkaniyatın berdi. S. A. Azimov alıp barǵan genetikalıq hám seleksion izertlewler nátiyjesinde ónimli tawıq zatları jetiwtirildi. v. A. Strunnikov, Ol. N. Nasrullayev hám b. alıp barǵan izertlewler sebepli jipak qurtınıń kelesinde er adam gúbelekler rawajlanıp shıǵıs máyeklerin máyeklik dáwirinen ajıratıp alıw múmkinshiligi tuwıldı. Adam genetikalıqasi hám molekulyar biologiyaga tiyisli i. t.jumısları medicina hám pediatriya joqarı oqıw orınları kafedralarında hám de endokrinologiya, bioximiya, immunologiya, virusologiya, onkologiya hám radiologiya i. t. institutlarında ámelge asıriladı. Molekulyar G., bioximiya, gen injeneriyasi hám biotexnologiya salasındaǵı ilimiy izertlewler genetikalıqa hám ósimlikler eksperimental biologiyasi, bioorganik ximiya, mikrobiologiya sıyaqlı ilimiy izertlew intlari hám O'zMUda alıp barıladı.