Ózbekistanda genetikalıq izertlewlerdi jolǵa qoyıw hám zamanagóy genetikanıń rawajlanıwı

Genetikalıqa óziniń rawajlanıwda jeti basqıshnı basıp ótti.
I-Basqısh. G. Mendel genetika nızamların ashtı. Genetika nızamları tómendegilerden ibarat :
a) organizm belgi hám qásiyetleriniń násillik tiykarın genler quraydı ;
b) genetika birligi bolǵan genler salıstırǵanda turaqlı bolıp tabıladı;
v) hár bir gen hár túrlı allel (dominat hám resessiv) jaǵdayda boladı ;
g) dene kletkalarında genler jınıslıq hujaradagina salıstırǵanda eki úles kóp.
II-Basqısh. A. vesmon kórsetiwishe, jınıslıq kletkalar, organizmdiń qalǵan bólimlerinen ajralıp turadı hám sol sebepli somatik toqımalarǵa tásir etetuǵın faktorlarǵa dús bolmaydı.
III-Basqısh. X. Friz áwladdan -áwladqa ótetuǵın mutatsiyalar bar ekenligin jańalıq ashtı, olar diskret ózgeriwshenliktiń tiykarın tashkil etardi. Onıń boljawınsha, jańa túrler mutatsiyalar áqibetinde júzege kelgen bolıp tabıladı.
Genetikalıqadagi mutatsiya túsinigi sinergetikadagi fluktuatsiya túsinigine uqsas bolıp tabıladı. Mutatsiya - bul gen quramınıń bólekan ózgeriwi bolıp tabıladı. Onıń sońǵı effekti - mutant genler tárepinen kodlanatuǵın beloklar ózgeshelikiniń ózgeriwi bolıp tabıladı. Mutatsiya nátiyjesinde júzege kelgen belgi joǵalıp ketpeydi, bálki toplanıp baradı. Mutatsiyalar radiatsiya, ximiyalıq birikpeler, temperatura ózgeriwi hám aqır-aqıbetde ápiwayıǵana kútilmegen jaǵday bolıwı múmkin.
IV-Basqısh. Tóbeas penenMorgan genetikanıń xromosomalar teoriyasın jarattı, oǵan kóre hár bir biologiyalıq túrge óziniń qatań belgilengen xromosomalar sanı xos bolıp tabıladı.
V-Basqısh. G. Miller genotipni rengen nurları tásirinde ózgeriwi múmkinligin jańalıq ashtı. Aqıbette, genetikalıqada jańa jónelis payda boldı hám gen injeneriyasi dep atala baslandı. Ol genetikalıq mexanizmge tásir etiwdiń úlken múmkinshiliklerin hám qawip-xaterlerin keltirip shıǵaradı.
VI-Basqısh. Dj. Bidl hám E. Tatum biosintez processlerdiń genetikalıq tiykarların anıqlawǵa eristiler.
VII-Basqısh. Djeyms penenUotson hám F. Krik DNK molekulyar strukturası modelin jáne onı replekatsiya qılıw mexanizmin usınıs ettiler.
Yaǵnıy, áyne DNK dıń násillik informaciya tasıwshısı ekenligi, 40 -jıllardıń ortalarında anıqlandi. Bunda bakteriyalardıń bir shtammi DNK sini basqasına ótkerilgennen keyin, ol jaǵdayda DNK si alınǵan bakteriyalar shtammi payda bóle basladı.
Genetika pánleri sisteması. Tekseretuǵın ob'yektiga qaray G. adam G. si, haywanlar G. si, ósimlikler G. si, mikroorganizmlar G. si, viruslar G. si sıyaqlı bir qansha pánlerge bólinedi. Bul pánler de óz gezeginde bir qansha jeke pánlerge (mas: ósimlikler G. si, g'o'za G. si, biyday G. si, salı G. siga) ajratıladı. Qollanılatuǵın ilimiy metodlarına qaray klassik G. ni (Mendel), sitogenetika, bioximiya, molekulyar, fiziologikalıq, ekologiyalıq G. sıyaqlı tarmaqlarǵa bolıw múmkin.
/4 y.; Genetikalıqa i násiledstvennost. Sb. statey: Per. s. frans. M., 1987; vavilov N. I., Proisxojdeniye i geografiya kulturnix rasteniy, L., 1987; Ayala F., Kaygar J., Sovremennaya genetikalıqa, t. 1—2, M., 1988; Inge-vechtovom S. G., Genetikalıqa s penenosnovami seleksii, M., 1989 ; Xoliqov P. X. hám b., Biologiya, T., 1996.
Genetikalıqa janlı organizmler degi násildorlik hám turlanishni uyreniwshi fan bolıp tabıladı. Haywan hám ósimliklerdiń birpara qásiyetleri naslden naslge ótiwi múmkinligi baslanıwiy jámiyet dáwiridayoq málim edi jáne bul bilimnen sharbashılıq hám dıyxanchilikda tańlanma kóbeytiw arqalı qollanilar edi. Biraq, zamanagóy genetikalıqa násildorlik mexanizmlerin túsinetuǵın pán retinde Gregor Mendel (19 -ásir) miynetlerinen keyin ǵana rawajlana basladı.
Mendel násildorlik ǵárezsiz funkciyalarga iye fundamental diskret process penenekenligin jańalıq ashtı. Násildorlikning bul tiykarǵı birlikleri házirde «genlar» dep ataladı. Organizm kletkalarında genler jisman DNK molekulalarında jaylasqan bolıp, ózinde kletka komponentlerin qurıw hám basqarıw ushın kerekli informaciya tasıydı. Genetikalıqa organizmdiń kórinisi hám hatti-háreketin belgilewde úlken rol oynasa da, ulıwma nátiyje tekǵana genlerge, bálki organizmdi qorshap tugan átirap -ján-jaqqada baylanıslı boladı. Mısalı, insan moyini tek ǵana genler emes, bálki onıń balalıǵında alǵan azıq hám den sawlıǵın de belgileydi.