Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти “Криминалистика” кафедраси

Сўроқ қилиш психологияси. 
 

---

Сўроқ пайтида терговчи ва айибланувчи ўртасида тортишув, мунозара
суҳбат ва бошқа қарама-қарши фикр юритишлар номаѐн бўлади. Шунинг учун 
сўроқни ўзаро суҳбат тарзида ўтказилиши кўпроқ бир-бирларини тушинишга, 
ҳамкорлик ўрнатилишига олиб келади.
Сўроқ қилиш давомида кўникмаларини қўллаш:
амалдаги қонун ҳужжатларини яхши билиш, процессуал қонунига кўра 
бир-бирлари билан самарали ҳаракат қилиш, этик нормаларига риоя 
қилиш талаб қилинади. 
Суҳбат пайтида терговчи ички, руҳий дунѐсига, қонун талабларига риоя 
қилганлигига эътиборини қаратади. Унинг дунѐсига тўғри келадиган ―калитни‖ 
ишлатиб кўришга ҳаракат қилади.
Терговчининг моҳирлиги туфайли айтилмаган гаплар, яширилган 
нарсалар аста-секин юзага келади. Терговчи сўроқ араѐнини босқичма-босқич 
амалга оширади. Ушбу босқичлар динамика (кетма-кетлиги) си 6 та белгиларга 
эга бўлиб ташқи ва ички психологик омилларга боғлиқ. Булар:
1-босқичдаги – тайѐргарлик даражаси, бу ерда сўроқнинг мақсади ва режаси, 
кимни ва қачон сўроқ қилиш, унинг вақти ва жойи белгиланади;
2-босқич – кириш қисми, терговчининг ташқи кўринишининг таъсир кучи ва 
биринчи таъсуротларининг самарадорлигини таъминлаш; 
3-босқич – психологик алоқа ўрнатиш;
4-босқич – асосий қисм, сўроқнинг мақсадига эришиш-ҳақиқатнинг 
қарортопиши. Катартис ҳолат; 
5-босқич – кўрсатмаларни тузатиш, яъни олинган маълумотларни таққослаш, 
қарама-қарши фикрлар ва ноаниқликларни бартараф қилиш; 
6-босқич - қўлга киритилган маълумотларни қонуний ҳужжатлаштиришдан 
иборатдир. 
Сўроқ давомида терговчи ва айибланувчи ўртасида маълумотлар 
алмашуви намоѐн бўлади. Бу жараѐн икки турга бўлинади. 
1- вербал – сўз орқали;
2- новербал- мимика, қўл ҳаракатлари . 
Мулоқотнинг новербал турига терговчи катта эътибор қаратиши лозим, 
чунки сўз билан гапирилмаган кўрсатмалар, мимика қўл ҳаракатлари орқали
ифодаланиши мумки.
Мулоқотнинг новербал турининг аҳамияти вербал маълумотларнинг 
эмоционал даражасини ошириш, 
- керакли бўлган оператив маълумотларни тез ва яширинча қўлга 
киритишга имконият яратади (яъни вақт тежалади, вазият 
аниқлашади). 
- Бундан ташқари мулоқотнинг новербал тури йўналиш вазифасини 
бажаради (бир томондан йўл кўрсатади, иккинчи томондан йўлдаги 
нуҳсонларини белгилаб беради). 
Сўроқнинг натижаси ижобий бўлиши учун терговчи қуйдаги сифат ва 
қобилиятларга эга бўлиши лозим: 

---

- тез мулоқотнинг киришуви; 
- руҳий мустаҳкамлиги;
- ўзгаларни эшита олиши ва у билан сўзлай олиши;
- одамларни билиши;
- инсоннинг ички дунѐсини ўрганиш;
- хуш муомила бўлиши; 
- сезгир – ҳушѐр бўлиши;
- тоқатли бўлиши, ўзини тута билиши кабилар.
Алоқа ўрнатишнинг чуқурлиги, унинг қай даражада амалга 
оширилаѐтган билан боғлиқ. Алоқа ўрнатишнинг: 
1 даражаси - алоқанинг динамикаси (тезлиги, оҳанги, кучи, нерв 
тизимининг мувозанатлиги); 
2 даражаси - асослаш (сўроқ қилувчининг ѐши, ҳаѐтий тажрибаси, 
интеллектини назарда тутган ҳолда исбот, далилларни 
қўллаш); 
3 даражаси - ижтимоий психологик муносабатлар (сўроқ 
қилинувчиларнинг роллй мавқелари, унинг мазмуни ва 
қўйилган мақсадга эришни белгилаб беради.