Zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini
Download 220.96 Kb. Pdf ko'rish
|
22-mavzu
|
Izmorfizm Har xil tarkibli kristallangan moddalarning kristall strukturasi bir xil bo‘lib, tarkibi uzluksiz o‘zgaruvchan aralashmalar hosil qilish qobiliyati ko‘p jihatdan izmorfizmga, ya’ni ximiyaviy elementlarning o‘xshash tarkibli ximiyaviy birikmalarda bir-birini almashtira olish xususiyatiga asoslanadi. SHuning uchun izomorfizm termini ikki bir-biriga yaqin tushunchalarni ifodalashda ishlatiladi. Birinchisi, turli ximiyaviy tarkibdagi kristallarni formalari va strukturalari bir-biriga juda yaqin bo‘lgan holda, ikkinchisi o‘zgaruvchan tarkibli birikmalarda strukturani o‘zgartirmay bir atomni (yoki ionni) o‘rnini ikkinchi bir atom (yoki ion) almashtirgan holda izomorfizmga xos bo‘lgan ikkinchi tushunchani ko‘rib chiqamiz. Kristall panjaradagi atom yoki ionlarning o‘rin almashishi quyidagi hollarda bajariladi: struktur birliklar geometrik va ximiyaviy jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan hollarda. Ximiyaviy yaqin bo‘lishi uchun atom va
ionlarning valentligi, ximiyaviy boqlanish turi, qutblanishini bir xil bo‘lishi va geometrik yaqin bo‘lish uchun atom, ion radiuslari va xajmlari (farqi 5-7% dan ortmasligi kerak) bir xil bo‘lishi hisobga olinadi. Izomorfizmning ikki holati ma’lum. Birinchisi oddiy bo‘lgan ya’ni bir xil valentli elementlarning o‘rin almashishi bilan sodir bo‘ladigan izomorfizm. Izomorfizmning bu turi izovalent izomorfizm deyiladi. Ikkinchisi mukammal bo‘lgan ya’ni turli valentli elementlarning o‘rin almashishi bilan sodir bo‘ladigan izomorfizm, buni geterovalent izomorfizm deyiladi. Elementlarni atom va ionlarini izomorf o‘rin almashishiga boqliq ravishda izomorfizm to‘liq va qisman bo‘lishi mumkin. Bir elementni o‘rnini ikkinchi bir element 100% gacha bo‘lgan miqdorda almashtirib egallasa u holda to‘liq izomorfizm, agarda bir element ikkinchi bir elementni o‘rnini qisman ya’ni 0,01% dan bir necha protsentgacha egallasa u holda chegaralanganizomorfizm yuzaga keladi. Bir elementni o‘rnini ikkinchi bir element qisman egallagan holda, formulada bu elementlar qavs ichiga olinib, vergul orqali ajratiladi. SHuni uqtirib o‘tish kerakki, ko‘proq protsentni tashkil qilgan element avval yoziladi, bunga misol qilib volframit (Fe, Mn)[WO 4 ] mineralini olsak, bu mineral ferberit Fe [WO 4 ] bilan gyubneritni Mn[WO 4 ] izomorf aralashmasidan iborat. Bu bir xil valentli elmentlarni o‘rin almashishiga ya’ni izovalent izomorfizmga misol bo‘ladi. Izomorfizmning ikkinchi mukammal bo‘lgan turi, geterovalent izomorfizmga, ya’ni turli xil valentli elementlarning o‘rin almashishi bilan sodir bo‘ladigan izomorfizmlarga dala shpatlari gruppasidagi plagioklazlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Plagioklazlarda Ca va Al ning juft atomlari, Na va Si ning juft atomlari bilan almashib (Ca 2+ Al
↔Na 1+ Si 4+ ) uzilmas minerallar qatorini tashkil qiladi. Bu qatorni chekka qismlarini albit Na[AlSi 3 O 8 ] va anortit Ca[Al 2 Si
O 8 ] tashkil qiladi. Izomorf almashinishlar tabiiy va sintetik kristall moddalarda juda katta ahamiyatga ega. Ko‘pgina qimmatbaho elementlar rudali minerallar bilan
birgalikda izmorf aralashma sifatida uchraydi. Masalan So yoki Ni temiri bor birikmali minerallarda, temirni o‘rnini almashtiradi. Hozirgi zamon talabiga javob beruvchi birikmalardan tuzilgan materiallarni olish uchun minerallarni kristall panjarasiga ma’lum miqdorda ayrim elementlarni kirgazishga to‘qri keladi. Masalan yoqut – Al 2 O 3 mineralni tarkibida 0,05% Cr, alyuminiyni o‘rnini egallaydi. Graflarning berilish usullari Graf, orgraf, uch, qirra, yoy, sirtmoq, karrali qirralar, uchning local darajasi, multigraf, ko‘phad, grafning uchlari qo‘shniligi matritsasi, oriyentirlanmagan multigrafning uchlari qo‘shniligi matritsasi, oriyentirlangan grafning uchlari qo‘shniligi matritsasi, sirtmoqsiz orgraf uchlari qo‘shniligi matritsasi, grafning qirralari qo‘shniligi matritsasi, insidentlik matritsasi. 2.1. Grafning geometrik ifodalanishi. Graflarning turlicha berilish usullari mavjud. Grafning abstrakt matematik ta’rifi uning berilish usullaridan biridir. Grafning abstrakt matematik ta’rifi uni tasavvur qilish, anglash, uning xossalarini o‘rganish va bu xossalarni amalda qo‘llash jarayonida ba’zi qiyinchiliklar tug‘dirishi tabiiydir. Shuning uchun grafning boshqa berilish usullaridan ham foydalaniladi. Masalan, grafning elementlarini, ya’ni uchlari va qirralarini (yoylarini) yozish yoki aytish grafning berilish usuli sifatida qaralishi munkin. Albatta, grafning yana boshqa berilish usullari ham mavjud. Quyida bu usullarning bir nechasi bilan tanishamiz. Grafning uchlarini tekislikda yoki fazoda nuqtalar bilan, qirralarini (yoylarini) esa mos uchlarni tutashtiruvchi uzluksiz chiziqlar bilan ifodalab, qandaydir diagrammaga – grafning ko‘rgazmali tasviriga ega bo‘lamiz. Agar uchlar to‘plami va bu uchlarning tutashishlarini ko‘rgazmali qilib taqdim qilish kerak bo‘lsa, grafning geometrik tasvirlanishiga mos shaklni qog‘ozda chizib grafni tasvirlash mumkin. Shuni ta’kidlaymizki, ba’zi hollarda diagrammada graf uchlari doirachalar yordamida yoki qandaydir boshqa usulda ifodalanadi. Grafning qirralariga (yoylariga) mos chiziqlarning to‘g‘ri yoki egri bo‘lishi va ularning uzunligi ahamiyatga ega emas. Muhimi, bu chiziqlar uzluksiz bo‘lib, grafning qandaydir ikkita uchlarini tutashtirishi lozim. Agar qirra yo‘nalishga ega bo‘lsa (ya’ni u yoy bo‘lsa), u holda bunday qirrani ifodalovchi
chiziqda yo‘nalish biror usul bilan, masalan, strelka bilan ko‘rsatiladi. Ixtiyoriy graf uchun bunday diagrammalarni istalgancha tuzish mukinligi ravshan. Agar biror diagrammada grafning uchlariga mos keluvchi nuqtalar ustmaust tushmasa, qirralarga mos keluvchi chiziqlar, chetki nuqtalarni hisobga olmaganda, umumiy nuqtalarga ega bo‘lmasa, bunday diagramma grafning geometrik ifodalanishi deyiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, bitta graf turlicha geometrik ifodalanishi mumkin. Graflar izomorfligining ta’rifi va grafni geometrik ifodalashning mohiyatidan kelib chiqadiki, abstrakt ta’rif yordamida ifodalangan graf va uning geometrik ifodalanishi o‘zaro izomorf bo‘ladi. Tabiiyki, izomorf graflar turlicha geometrik ifodalanishlari mumkin. Download 220.96 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|