Ўзбекистон республикаси давлат солиќ ЌЎмитаси солиќ академияси

XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTLAR FAOLYATINI MARKETING TAMOYILLARI ASOSIDA RIVOJLANTIRISHNING ASOSIY YO‘NALISHLARI

1. 
   Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida tahlilning tutgan o’rni, ahamiyati va vazifalari
   

2. Xo’jalik faoliyati tahlili ning predmeti va uning boshqa fanlar bilan aloqasi

3. Xo’jalik faoliyati tahlili da qo’llaniladigan axborot manbalari va ularni tahlilga tayyorlash.


1. Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida tahlilning tutgan o’rni, ahamiyati va vazifalari
Tabiat va jamiyatdagi hodisalar singari iqtisodiy hodisalarning ham tarkibiy qismlarini bilmay turib, ya’ni tahlil kilmay turib, ularni ilmiy jixatdan o’rganib bo’lmaydi.
Analiz iborasi «analisys» so’zidan olingan bo’lib, «bo’laman», «hal etaman» degan ma’noni bildiradi. Binobarin, tahlil murakkab hodisa va predmetlarni tarkibiy qismlarga bo’lish, ajratib qo’yish asosida ko’rsatkichlarni taqqoslash va o’rganish demakdir. Ma’lumki, korxonalarda iqtisodiy samaradorlikni oshirish, faoliyatning sifat va miqdor ko’rsatkichlari bo’yicha muvaffaqiyatlarni o’rganish va uni takomillashtirishning qulay yo’llarini belgilash - xo’jalik faoliyati tahlili ni tashqil qilishning zaruriy shartlaridan biridir.
Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida xo’jalik faoliyati tahlili ning roli keskin oshadi, chunki boshqarishda oldingi ma’muriy-buyrukbozlik tizimidan voz kechilib yangi, erkin iqtisodiy mexanizmlar orqali boshqarish tizimi shakllanadi. Oldingi tahlil asosan, reja ko’rsatkichlarini asoslashga, uning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan edi. Bugungi kunda esa, har bir xo’jalik sub’ekti o’z faoliyatini mustaqil ravishda boshqaradi. Bu o’z navbatida tahlilning rolini oshiradi. Xo’jalik faoliyati tahlili orqali har bir sub’ektda mavjud bo’lgan ichki va tashqi imkoniyatlar aniqlanadi, ularni amaliyotga safarbar qilish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi.
Xo’jalik faoliyati tahlili orqali ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi hamda mamlakatning iqtisodiy salohiyati aniqlanadi. Bunda, tahlil uchun manba bo’lib, yig’ma statistik ma’lumot asos bo’la oladi. Xo’jalik faoliyatini tahlil qilishdan maqsad korxona va birlashmalarning ish faoliyatiga ob’ektiv baho berish va xo’jalik yuritishning samaradorligini yanada oshirishdan iboratdir. Bunday tahlil natijalari korxonaning xo’jalik faoliyatini doimo nazorat qilib turishni, unga rahbarlik qilishda xatoga yo’l qo’ymaslikning oldini olishga xizmat qiladi. Xo’jalik faoliyatini tahlil qilish quyidagi tamoyillarga amal qilgan holda amalga oshiriladi:

• 
  Ilmiy asoslangan tamoyil;
  
• 
  Ob’ektivlik tamoyili;
  
• 
  Tizimli va komplekslik tamoyili;
  
• 
  Operativlik tamoyili;
  
• 
  Umumiylik tamoyili.
  

Xo’jalik faoliyati tahlili ning vazifasi- ushbu bandlarda keltirilgan vazifalar bilan cheklanmaydi. Korxona faoliyati shu darajada serkirraki, tahlil jarayonida uning hamma jixatlarini o’rganish lozim. Shunday ekan, tahlil vazifasi ham kup kirralidir.
Tahlil jarayonida barcha kamchiliklar aniqlanadi. Boshqaruv karorlarini kabo’l qilishda esa aniqlangan kamchiliklarga kelgusida yo’l qo’ymaslik chora-tadbirlari ishlab chiqiladi. Shu tarika kamchiliklar bartaraf kilinib, xo’jalik faoliyatining uzluksiz ravishda takomillashuvi va samaradorligi oshib borishi ta’minlanadi.
Xo’jalik faoliyati tahlili ining asosiy vazifasi - bu korxonalar faoliyatida foyda miqdorini ko’paytirishning tug’ri va optimal yo’llarini aniqlab berishdir. Agar korxona faoliyatida foyda miqdorining oshishiga narx-navoning kutarilishi yoki atrof muxitga zarar yetkazish evaziga erishilsa, buni xech kachon korxona muvofakkiyati deb bo’lmaydi.
Xo’jalik faoliyati tahlili oldida to’rgan muhim vazifalardan yana biri - bu korxona mehnat jamoasi faoliyatining iqisodiy natijasini aniqlashdir. Tahlil qilish jarayonida tashqi va mehnat jamoasiga boglik omillar ahamiyatini o’rganish lozim. Bunda fakatgina erishilgan natijalarni me’yoriy yoki hisobot davri natijalari bilan taqqoslash bilan chegaralanib kolish kerak emas. Eng muhimi - mamlakat erishgan yutuklari, raqobatbardosh mahsulot ko’rsatkichlari va dunyo ilmiy-texnika darajasi bilan solishtirish muvaffaqiyatlar garovi ekanligini unutmaslikdir.
Masalan tahlilni quyidagi masshtablarda amalga oshirish mumkin:
- xalq xo’jalik tahlili;
- korxonalar xo’jalik faoliyatining tahlili.
Xalq xujaligi tahlilida iqtisodiyotning butun tarmog’i, ayrim regionlarning iqtisodiy ko’rsatkichlari dinamikasi, usish darajasi va ularning rivojlanishdagi o’ziga hos xususiyatlari va qonuniyatlari o’rganiladi.
Hozirgi Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida hisob va hisobotni ikki qismga bo’lish kabo’l kilingan:
1.Boshqaruv hisobi:
2.Moliyaviy hisob (umum buxgalteriya hisobi).
Shunga muvofik xo’jalik faoliyati tahlili ni ham ikki qismga: moliyaviy va boshqaruv tahlilga bo’linadi. o’z navbatida moliyaviy tahlil tashqi va ichki moliyaviy tahlilga, boshqaruv tahlil esa ichki boshqaruv tahlilga bo’linadi.
Tashqi moliyaviy tahlil buxgalteriya hisobi va hisoboti asosida, ichki moliyaviy tahlil buxgalteriya hisobi va hisoboti va tezkor hisobotlar asosida olib boriladi.
Ichki boshqaruv tahlili esa tezkor hisobotlar va boshqaruv hisoboti asosida olib boriladi.
Xo’jalik faoliyati tahlili ning maqsadi bu korxonani hisobotlar orqali o’tgan davrda, tahlil qilinayotgan vaqtda va kelajakda erishilgan va erishiladigan moliyaviy natijalari va moliyaviy holatiga baho berish hamda iqtisodiy tashxis quyidagidan iboratdir.
Moliyaviy tahlilning asosiy bosqichlari:

1. 
   Tahlilning maqsadini aniqlash va o’nga yondoshish yo’llarini belgilash. Bu bosqichda koxonani ko’rsatkichlari ularning xalq xo’jaligi, tarmoq bo’yicha miqdorlariga, o’tgan davr va rejadagi xajmlariga. Boshqa turdagi korxonalar ko’rsatkichlariga solishtirish.
   
2. 
   Tahlil uchun qilingan axborotlar sifatiga baho berish. Bu bosqichda axborotlarning to’g’riligini hisobotlardagi ko’rsatkichlarning tahlil talablariga javob bera olishligi tekshiriladi.
   
3. 
   Tahlilning usullaridan foydalangan holda tahlil o’tkazish va uning natijalarini rasmiylashtirish. Ushbu bosqichda bevosita tahlil o’tkaziladi va unda uning usullari majmuasidan foydalaniladi, tegishli xulosa.
   

Xo’jalik faoliyati tahlili da qo’llaniladigan ko’rsatichlar tizimi quyidagilardan iborat:

• 
  moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko’rsatkichlar;
  
• 
  iqtisodiy potensialni ifodalovchi ko’rsatkichlar;
  
• 
  moliyaviy potensialni ifodalovchi ko’rsatkichlar;
  
• 
  ish faolligini ifodalovchi ko’rsatkichlar;
  
• 
  moliyaviy barqarorlikni ifodalovchi ko’rsatkichlar;
  
• 
  bozor faolligini ifodalovchi ko’rsatkichlar;
  
• 
  davlat byudjeti bilan aloqalarni ifodalovchi ko’rsatkichlar;
  

to’lov qobiliyati va to’lovga qodirlikni ifodalovchi ko’rsatkichlar.

2. Xo’jalik faoliyati tahlili ning predmeti va uning boshqa fanlar bilan aloqasi

Fanning predmeti, deganda shu fan nimani o’rgatilishi tushiniladi. Xar kanday mustaqil fan uzining predmetiga ega. Xo’jalik faoliyati tahlili fanining predmetiga keng ma’noda karaydigan bo’lsak, u iqtisodiy fan sifatida tahlil kilinayotgan ob’ektlarni uz ichiga oladi. Lekin har bir Iqtisodiy fan o’ziga hos xususiyatga, uzi o’rganadigan predmetga ega. Bu fakat shu fanga hos bo’lib, imkoni boricha boshqa fanlarda takrorlanmasligi lozim. Bu talab shu fanning mustaqil fan sifatida faoliyat ko’rsatishi uchun asosiy shartlardan biri hisoblanadi.

Tahlil fani xo’jalik faoliyatida sodir bo’layotgan barcha ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni uz ichiga oladi. Ammo bu jarayonlarning sodir bo’lish paytini emas, balki uning natijasini o’rganadi. Ob’ektda sodir bo’ladigan iqtisodiy jarayonlar uning biznes rejasida ko’zda tutilgan ma’lumotga asoslansa, jarayonning sodir bo’lishini qonuniy jixatdan xujjatlashtirish bilan buxgalteriya hisobi, statistika kabi fanlar shugullanadi. Shu jarayonlarning natijasi ma’lum davrlarda jamlanib boriladi va turli hisobotlarda uz aksini topadi. Tahlil esa, aynan ana shu tuzilgan hisobotlarga, jamlangan xujjatlarga asoslanadi.
Shunday qilib, xo’jalik faoliyati tahlili fanining predmeti deb- xo’jalik faoliyatida ob’ektiv (tashqi) va sub’ektiv (ichki) omillar ta’sirida sodir bo’lgan, bo’layotgan va bo’ladigan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni ma’lumotlar manbaida ifodalangan ko’rsatkichlar tizimi orqali uning holatiga baho berish va yaxshilash yo’llarini ishlab chikishni o’rganishdan iboratdir.
Tahlilning predmetida ob’ektiv va sub’ektiv omillar aloxida urin tutadi, chunki iqtisodiy jarayonlar uz-uzidan sodir bo’lmaydi. Ular ma’lum ichki va tashqi omillar ta’siri ostida ruy beradi.Shu omillar ta’sirini boshqa fanlar o’rgatmaydi. Bu fakat tahlil fanida o’rganiladi va uning predmetining asosini tashqil qiladi. Shuningdek, xo’jalik faoliyati natijasiga tug’ri baho bermasdan, unga ta’sir qilgan ijobiy va salbiy omillarni o’rganmasdan turib ko’zda tutilgan maqsadga erishib bo’lmaydi. Shu tufayli tahlil fani predmetining markazida ob’ektiv va sub’ektiv omillarni o’rganish lozimligi qayd qilinishi bejiz emas.
Tahlil qilishdan maqsad mavjud natijaga odilona baho berish bilan birga yo’l kuyilgan kamchiliklarni kelgusida bartaraf qilish va shu orqali tahlil kilinayotgan ob’ektning iqtisodiy va moliyaviy axvolini yaxshilashdan iboratdir. Bu esa sodir bo’lgan va bo’layotgan jarayonlarga tug’ri baho berib, bo’ladigan jarayon andozasini ham chizib berishni takozo qiladi. Barcha ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar natijasi ko’rsatkichlarda ifodalanadi. Ko’rsatkichlar esa, ma’lumotlar manbaida (reja, me’yor va hisobot) uz aksini topadi.
Xo’jalik faoliyati tahlili mustaqil fan. Lekin u boshqa iqtisodiy fanlar zamirida vujudga keldi va ularning kuplariga nisbatan yangi.
Shunga karamay, mustaqillikdan keyin xo’jalik faoliyati tahlili fani mazmuni va tarkibi jixatidan tubdan uzgargan. Oldin, rejali iqtisodiyot sharoitida barcha fanlar singari xo’jalik faoliyati tahlili fani ham rejaning bajarilishini nazorat qilish, unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, yukoridan ko’r-ko’rona tushirilgan, rejani asoslashga qaratilgan edi.
Endi xo’jalik faoliyati tahlili haqikatda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, mulk va ish egalariga xizmat qiladigan bo’ldi. Oldin korxona xo’jalik faoliyati yukori tashqilot va davlat nuqtai nazaridan tahlil kilingan bo’lsa, endi bevosita shu korxona, uning mehnat jamoasi va mulk egalari nuqtai nazardan tahlil kilinadigan bo’ldi. Biroq barcha holda ham davlatning manfaati hisobga olinadi. Chunki korxona bilan davlat o’rtasidagi aloqa oldin ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan bo’lsa, endi erkin o’zaro manfaatli iqtisodiy munosobatlarga asoslanadi.
Iqtisodiy jarayonlar va munosabatlardagi bunday uzgarishlar har bir fan va iqtisodiy mexanizmlar mazmunini sifat jixatidan yangilashni, tubdan kayta ko’rib chikishni takozo kilmokda. Biroq shunday murakkab davrda juda kup fanlar uz zaruriyatini yukotadi va barham topadi. Masalan, xalq xujaligini rejalashtirish asoslari, korxona iqtisodiy (rejaga asoslangan iktisod ) va x.k. ammo bozor munosabatlari sharoitidi xo’jalik faoliyati tahlili fanining ahamiyati yanada oshadi. U korxona rahbari uchun xo’jalikni boshqarishda asosiy dastak sifatida namoyon bo’lmokda.

Har bir fanning metodi ob’ektiv borliqni, tabiat va jamiyatni rivojlanishini o’rganishdagi qanday yondoshishlik lozimligini ko’rsatadi. Fanning o’z ob’ekti yoki predmetini o’rganish usullari, vositalari uning metodini tavsiflaydi. Xo’jalik faoliyati tahlili i ham o’zining mustaqil usullariga ega.

Metod - grekcha «metodos” so’zidan olinib, nazariyot, ta’limot va amaliyotlarga o’rganishdagi izlanish yo’llari degan ma’noni anglatadi. Keng ma’noda metod deyilganda haqiqatni, ob’ektiv borliqni, tabiat, jamiyat va mavjudotlarni rivojlanishini, materialistik dunyoni dialektik-materialistik qonuniyatlarga asoslanib o’rganishlik tushuniladi.
Xo’jalik faoliyati tahlili i fani ham korxonalar, tashkilotlar va muassasalar faoliyatini o’rganishda dialektik-materialistik metod qonuniyatlariga amal qiladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy va boshqaruv tahlili metodini korxona (firma), tashkilot, muassasa, birlashma va h.k. lar xo’jalik jarayonlarini sodir bo’lishi va rivojlanishini o’rganishdagi dialektik yondashish usullariga aytiladi deb ta’rif berilgan.