Ўзбeкистон рeспубликаси халқ таълими вазирлиги ўҚувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик республика ташхис маркази

Ускуналар: учта шахсий компютерь, рангли принтер, сканер, интернетга 
кириш, проекторлар. 
Тайёргарлик: 
Намойиш материаллари: 
“Вояга етмаганлар билан профилактика ишлари тизими” тақдимоти 
Тарқатма материаллар: услубий материаллар ва кўргазмали қуроллар 
электрон ва босма шаклда. Учта флипчарт қоғоз, учта маркер, фойдали ва 
зарарли касбларга эга карталар (“ғишт”), топшириқли конвертлар, карталар; 
карточкалар - вазифалар; аА-4 қоғозлари. 
Семинарнинг бориши: 
I. Назарий қисм 
Модератор: ҳеч кимга сир эмаски, чекиш, спиртли ичимликлар ва 
психоактив моддаларга ружу қўйиш эпидемия шаклини олган “юқумли” 
касалликлардир. Шундай қилиб, иммунитетни ривожлантириш ҳақида ўйлаш 
вақти келдими? 
Семинар мавзуси “Вояга етмаганлар орасида ёмон одатларнинг олдини 
олиш тизими”
Савол: Мактаб ўқувчиларида психоактив моддаларни ишлатишга 
нисбатан салбий муносабат қандай пайдо бўлади? 
Ҳикоя: Дарё бўйида юрган саёҳатчи болаларнинг қичқириғини эшитди. 
Соҳилга қараб югуриб, дарёда чўкиб кетган болаларни кўрди ва уларни 
қутқаришга шошилди. Ўтаётган одамни пайқаб, уни қутқариш учун чақира 
бошлади. 

---

Иккаласи сузаётганларга ёрдам беришга шошилди. Учинчи йўловчини кўриб, 
уни ҳам ёрдамга чақиришди... Лекин у эътибор бермай, қадамларини 
тезлаштирди... “Болаларнинг тақдири сизни қизиқтирмайдими? - сўради 
қутқарувчилар. Учинчи саёҳатчи уларга шундай жавоб берди: “Икковингиз 
уддалаяпсизлар. Мен эса бурилиш томон югуриб, болалар нима учун дарёга 
тушиб қолганини билиб, унинг олдини олишга ҳаракат қиламан» деди. 
Бошловчи: мактаб ижтимоий муассаса сифатида ёмон одатларнинг 
муваффақиятли олдини олиш учун бир қатор имкониятларга эга, масалан:
ўқувчиларда соғлом турмуш тарзи одатларини шакллантириш; 
болаларнинг имкониятлари ва ўзини ўзи қадрлаш даражасига таъсир қилиш; 
вазиятни назорат қилиш учун ўсмирнинг оиласи билан ишлаш; 
мутахассисларни жалб қилиш - шифокорлар, психологлар, ўқитувчилар ва 
бошқалар.
Гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишнинг олдини олиш бўйича мактаб 
фаолиятининг учта асосий йўналиши мавжуд: 
1. болалар билан ишлаш: 
1) тарбиявий ишлар - маданий савиясини ошириш, мактаб ўқувчиларининг 
бўш вақтларидан оқилона фойдаланишни ташкил этиш, тўгараклар тармоғини 
ривожлантириш. 
Ўрта мактабнинг бутун ўқув дастури турли фанларни ўрганишда алкогол, 
гиёҳвандлик, чекишнинг физиологик ва ижтимоий оқибатлари ҳақида илмий 
маълумотларни етказиш имкониятига эга. Адабиёт, биология, ижтимоий 
фанлар, тарих, кимё, ҳаёт хавфсизлиги ва бошқа дарсларида ўқитувчилар 
ўқувчиларга гиёҳванд моддаларнинг инсон саломатлиги ва ҳаётига зарарли 
таъсирини кўрсатадиган ишончли фактларни топиб кўрсатишлари керак. 
Профилактик ишда психофаол моддалардан фойдаланишга алтернатива 
сифатидаги фаолият муҳим рол ўйнайди - бу қўшимча таълим. 
2) саломатлик тарбияси - соғлом турмуш тарзини тарғиб қилиш, жисмоний 
маданият ҳаракатини ривожлантириш, ёмон одатларни ёъқ қилиш. 
Инсоннинг 
тизимли моторли фаолияти унда эндорфин ишлаб 
чиқарилишига олиб келиши исботланган, улар ҳиссий ҳолатни кучайтиради ва 
депрессив ҳолатларни, қўрқувни, ўзига шубҳани енгиллаштиради. Шу боис, 
гиёҳвандлик ва бошқа ёмон одатларнинг олдини олиш дастурида жисмоний 
тарбия, спорт ва туризм билан мунтазам шуғулланиш алоҳида аҳамият касб 
этади. 
3) Оммавий кураш чоралари - жамоатчиликни ишга жалб этиш. 
Ушбу йўналишдаги ишларни амалга оширишда сиз турли хил анъанавий ва 
ноанъанавий иш шаклларидан фойдаланишингиз мумкин: 
Ҳар бир дарсда жисмоний тарбия 
Ҳар куни эрталабки машқлар 
Ўрта мактаб ўқувчилари ва ўқитувчилари томонидан ўтказиладиган динамик 
паузалар 
Саломатлик куни (чоракда 1 марта) 

---

Профилактика куни (йилига 2 марта) 
Тематик дарс соатлари 
Давра суҳбатлари
Маҳорат дарслари 
Расмлар, плакатлар, тематик девор газеталари танловлари 
Ролли ўйинлар 
Бизнес ўйинлари 
Гуруҳ машғулотлари 
Психологик театр 
Ақлий ҳужум 
Мунозаралар 
Дизайн ва тадқиқот технологияси 
Акциялар 
Ўсмирлар муаммолари лабораторияси 
Интерактив ўйинлар 
Видеолар, филмлар, тақдимотлар яратиш 
Профилактика бўйича филмлар 
Виртуал саёҳатлар 
2. . педагогик ходимлар билан ишлаш 
Ушбу муаммонинг аҳамиятини тушуниб, мактаб қуйидагиларни амалга 
оширади: 
Ўқитувчилар кенгашлари, педагогик ўқишлар, педагогик семинарлар, давра 
суҳбатлари, ўқув семинарлари, синф раҳбарларининг мактаб услубий 
бирлашмалари. 
3. ота-оналар билан ишлаш 
Мактаб ўқувчисига ўргатиладиган соғлом турмуш тарзи ҳар куни уйда 
амалга оширилиши, яъни мустаҳкамланиши, амалий мазмун билан 
тўлдирилиши керак. Ота-оналарга буни ўргатиш учун сиз қуйидаги иш 
шаклларидан фойдаланишингиз мумкин: 
Ота-оналар ўқишлари. 
Ота-оналар кечалари. 
Тематик, гуруҳ ва индивидуал маслаҳатлар. 
Ота-оналар учун тренинг. 
Шундай қилиб: 
Гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишнинг олдини олиш самарали, гиёҳванд 
моддаларни истеъмол қилиш хавфини камайиши ва соғлом турмуш тарзи 
сифати яхшиланади, қачонки профилактик ишларда ҳам анъанавий, ҳам 
замонавий усуллардан фойдаланилса, профилактик ишларни болаларнинг ёши 
ва индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилса, болалар 
ва катталар психофаол моддалар ҳақида объектив маълумотлар билан 
таъминланса, уларнинг одамларга таъсири ва улардан фойдаланиш 
оқибатлари ҳақида таништирилса. 
Кофе - брейк 

---

II. Амалий қисм 
Бошловчи: Бугун семинарда биз биргаликда ёмон одатларнинг олдини 
олиш муаммосини кўриб чиқамиз. Бунинг учун мен семинарнинг барча 
иштирокчиларига учта гуруҳга бўлинишларини ва бир-биридан алоҳида 
турган ҳолда столларда ўтиришни таклиф қиламан. (1-илова). 
1 Топгириқ «Ақлий ҳужум» 
Ҳар бир гуруҳ карточкада (2-илова), расм қоғози ва маркерда ижодий 
топшириқ олади. 
Қоидалар: 
Иложи борича кўпроқ фикрларни ифода этинг; 
Такрорламанг, фақат янги ғояларни номланг; 
Фикрларни баҳоламанг. 
Гуруҳлар топшириқ устида 15 дақиқа ишлайди. Кейин ҳар бир гуруҳ ўз 
вакилини тайинлайди, у ўз гуруҳи қандай хулосага келганини айтади, "ақлий 
ҳужум" усули билан ишлайди, муаммони ёритади, чизилган қоғозни намойиш 
қилади, қолган иштирокчилар эса қўшимча қиладилар.. 
Ўқитувчи ўсмир билан учрашиш учун биринчи қадамни қўйиши ва 
мулоқотда у билан бир даражада бўлиши керак. Рус ёзувчиси айтганидек: “Ҳеч 
қачон 
боладан 
ақллироқ 
эканлигингизни 
кўрсатманг; 
Сизнинг 
устунлигингизни ҳис қилиб, у, албатта, сизни чуқур фикрингиз учун ҳурмат 
қилади, лекин у дарҳол чақмоқ тезлигида ўзига тортилади, қурт каби 
чиғаноғига яширинади.
Топшириқ 2. "Саломатлик девори" машқи 
Энди биз сиз билан "Саломатлик девори" ни йиғамиз. Столда ҳар хил рангли 
«ғиштлар» бор, уларда кўплаб қизиқарли ва фойдали ҳаракатлар ёзилган, аммо 
улар орасида ёмон одатлар ҳам мавжуд (Спорт билан шуғулланинг, китоб 
ўқинг, кўп ширинликлар истеъмол қилинг, қовурилган ва дудланган овқатлар 
кўп истеъмол қилинг, эрталаб машқлар қилинг, кўп телевизор кўринг, кийим-
кечакларни озода сақланг, қатъиятли бўлинг, чекинг, юзингизни ювинг, 
компютер ўйинларини ўйнанг,. узоқ вақт очиқ ҳавода кўп вақт ўтказинг, 
тишларингизни ювинг, тишингизни ювманг, спиртли ичимликлар ичманг, 
тўғри овқатланинг, кун тартибига риоя қилинг, дарсларни ўз вақтида ўрганинг, 
мусиқа чалинг, расм чизинг, тирноқларингизни тишланг, онангизга ёрдам 
беринг). Ҳар бирингиз ўзингиз ёқтирган ғиштни танлайсиз ва уни ўқиб 
чиққандан сўнг, уни "Саломатлик девори" га ёпиштириш ёки ахлатга ташлаш 
ҳақида қарор қабул қиласиз. 
Ўқитувчилар навбатма-навбат мусиқа остида столга борадилар ва танлов 
қилиб, девор тасвирига ғиштларни ёпиштиришади. (3-илова). 
Хулоса: психофаол моддалардан фойдаланишнинг бирламчи профилактикаси 
ҳар томонлама ва табақалаштирилган амалга оширилиши керак -
Топшириқ 3. Ролли ўйин 
Ҳар бир гуруҳ оила тоифаси кўрсатилган топшириқли конвертни танлайди (4-
илова). 

---

Ҳар бир гуруҳнинг вазифаси ПАМСнинг олдини олиш бўйича "ота-она" 
билан индивидуал суҳбат ўтказишдир, ҳар бир гуруҳдан ўқитувчи ва ота-она 
роли учун икки киши танланади, улар ҳам вазиятни ўйнайди. Гуруҳнинг 
қолган қисми ёрдам беради.
Муаммо: Ўғил маст ҳолатда дискотекага боради. 
Ҳар бир гуруҳ билан вазиятни саҳналаштириш 
Фаровон оила муаммога қандай муносабатда бўлди? Ечимлар қандай? 
Дисфункционал оила муаммога қандай муносабатда бўлди? Ечимлар қандай? 
Тўлиқ бўлмаган оила муаммога қандай муносабатда бўлди? Ечимлар 
қандай? Боланинг зарарли одатларга ўрганиши кўпинча ўзимиз яратган 
ҳолатдан юзага келади. Албатта, онгли равишда эмас, лекин бу ишни 
осонлаштирмайди, чунки охир-оқибат, тарбиядаги хатоларимиз учун 
ўзимизнинг болаларимиз жабр кўраётгани тўлаяпти. 
Топшириқ 4. Ижодий семинар 
Ҳар бир гуруҳга 30 дақиқа ичида тайёрланиш ва ҳимоя қилиш учун топшириқ 
берилади: 
1-гуруҳ - Профилактика бюллетени. (5-илова) 
3-гуруҳ – “Ўсмирларга насиҳат” рисоласи (7-илова) 
Ҳамкасбларга компютерлар, рангли принтер, сканер, Интернетга кириш, 
электрон ва босма шаклдаги услубий ва визуал материаллар таклиф этилади. 
Натижа: Семинардан сўнг тайёр босма маҳсулот кўпайтирилади ва мактаб 
ўқувчилари ва ота-оналарга тарқатилади. 
Семинар охирида мен афоризмларни танлашнинг қисқача тавсифини 
бераман ва ўқитувчиларнинг эътиборини ҳар бир столда қандай асосда 
фикрлар йиғилганига қаратаман. (8-илова). 
Шундай қилиб, аниқ тушуниш керакки, ПАМ профилактикаси соҳасида 
самарали ишлаш учун замонавий методология билан ишлаши керак бўлган 
мутахассислар муҳим рол ўйнаши керак. Таълим муассасаларида бу борада 
илғор, мақсадли, тизимли ишлар зарур. Болаларда ПАМга психологик 
иммунитетни шакллантириш бўйича ишлар, агар ўқитувчи ўқувчилар орасида 
етарли ҳурматга эга бўлса, самарага эришиш имконияти катта. Принсипиал 
қарашлар: мулоқотда очиқлик, ёш авлодни ҳаяжонга соладиган мавзуларда 
очиқ суҳбатлар ўтказиш қобилияти ўқитувчининг таъсирини максимал 
даражада оширади 
Бошловчи. Масал (хулоса). 
Олис юртда бир донишманд яшаган, у кўп саволларга жавоб билган, юзлаб 
одамлар ундан маслаҳат сўраб, ёрдам сўраб келишган. Худди шу мамлакат 
яқинда ҳаёт йўлини энди бошлаётган бир йигит яшар эди. У мен ҳам ҳамма 
нарсани биламан бошқа одамларнинг маслаҳатига қулоқ солишга эҳтиёжим 
йўқ деган фикрда. У донишмандни синашга қарор қилди - у капалакни тутди, 
уни кафтлари орасига сиқиб қўйди ва донишманддан сўради: "Менинг 
қўлимда нима бор – у тирикми ёки жонсиз?" Агар донишманд “тирик” деб 
жавоб берса, қўлларини қаттиқроқ қисиб капалакни ўлдиришини, донишманд 

---

эса хато қилишини, агар донишманд “жонсиз” деб жавоб берса, йигит 
қўлларини очиб, капалак учиб чиқиб кетишини ва донишманд яна хато қилган 
бўлишини ўйлаб қўйди. Аммо йигит донишмандга яқинлашиб, саволини 
берганида, чол унга диққат билан қаради ва деди: "ҲАММАСИ СИЗНИНГ 
ҚЎЛИНГИЗДА..." 
Семинар таҳлили 
Ушбу мақсадга эришиш учун учта асосий вазифани ҳал қилиш керак эди: 
тарбиявий, ривожлантирувчи ва тарбиявий. 
Семинарнинг мақсади: ўқувчилар томонидан психофаол моддаларни 
истеъмол қилишнинг олдини олиш бўйича ўқитувчиларнинг малакасини 
ошириш. 
Семинар давомида ишнинг қуйидаги усуллари ва шаклларидан 
фойдаланилди: тақдимот билан бирга ҳисобот, гуруҳли иш, ақлий ҳужум, 
ролли ўйин, ижодий семинар.
Семинар икки қисмдан иборат бўлди – назарий ва амалий. 
Тадбирнинг биринчи босқичида барча ташкилий масалалар амалга 
оширилиб, мақсад белгиланди. 
2 босқич семинар-тренингнинг назарий қисмидан иборат бўлиб, унда 
вояга етмаганлар ўртасида психофаол моддаларни истеъмол қилишнинг 
олдини олиш ва бу борада ота-оналар билан ишлаш бўйича билимлар 
тизимлаштирилди. Семинарнинг ушбу босқичи анъанавий шаклда ўтказилди. 
Ушбу тадбирнинг янгилиги ижодий фаолият бўлиб, у профилактика 
бюллетенлари, ота-оналар учун тавсиялар ва ўсмирлар учун маслаҳатлар 
билан буклетлар ишлаб чиқаришдан иборат эди. Ушбу босма нашрнинг синф 
раҳбарлари томонидан мактаб ўқувчилари ўртасида тарқатилиши бу ижодий 
фаолиятнинг натижаси бўлди. Ушбу лойиҳа долзарб эди. Иштирокчилар 
ъқитувчиларнинг меҳнатини ҳурмат қилишди - уларга миннатдорчилик 
билдиришди ва ушбу материални қизиқиш билан ўрганишди. Берилган 
ма’лумотларга мактаб ўқувчилари ҳам қизиқиш билдиришди. Юқори синф 
ўқувчилари ўз таклиф ва истакларини ҳамда янги нашрлар мавзуларини 
билдирдилар. 
3 босқичда ўқитувчилар ўз лойиҳаларини ҳимоя қилдилар, тадбир 
бўйича хулосалар чиқардилар. 
Семинарда синф ўқитувчилари таклиф қилинган материални қизиқиш ва 
эътибор билан тинглашди, ҳиссий жиҳатдан ролли ўйин ўйнашди, ўз 
мисолларини келтиришди. Ақлий ҳужум машқида фаол бўлдилар, муаммони 
аниқлаб, ечим топишга муваффақ бўлдилар. 
Психоактив моддаларни истеъмол қилишнинг олдини олиш муаммоси 
нафақат мактаблар, балки оилалар учун ҳам муаммо бўлгани учун уни 
биргаликда ҳал қилиш зарур. Шу сабабли, келгуси ўқув йилида ота-
оналарнинг универсал таълими бўйича мактаб лойиҳасини ишлаб чиқишга 
қарор қилинди, чунки бу муаммони фақат оила ва мактаб ўртасидаги мақсадли 
ҳамкорлик орқали амалга ошириш мумкин.

---