Ўзбекистон республикаси олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги навоий давлат кончилик ва технологиялар университети «ижтимоий – гуманитар фанлар» кафедраси

Diqqatning kasb tanlashdagi roli. Har qanday ishni, garchi u sizga tanish va oson bo'lsa ham, ehtiyotkorlik bilan bajarishga o'rganing. Esingizda bo'lsin: e'tiborsiz ish qilish, biz o'zimizda e'tiborsizlikni rivojlantiramiz. O'zingizni diqqatli bo'lishga majburlash, e'tiboringizni jamlashni o'rganish, hatto o'zingizga umuman yoqmasa ham, diqqatni itoatkor qilishni o'rganish kerak. Misol uchun, siz avvalo o'zingizni "keyinroq" qoldirmoqchi bo'lgan narsalarni qilishga o'rganishingiz kerak; qiziq bo'lmagan, ammo zarur ishlarni bajaring.
Diqqatni rivojlantirishning to'g'ri usuli - o'zingizni turli xil sharoitlarda (masalan, shovqinli va chalg'ituvchi muhitda) ishlashga ko'niktirish, o'qishingizga nima xalaqit berayotganini sezmaslikka harakat qiling va begona stimullarga javob bermang. U "qattiqlashadi", diqqatni o'rgatadi.
Diqqatni rivojlantirish uchun siz mashq qilishingiz kerak. Mashg'ulotning mohiyati - metodik ravishda, chalg'itmasdan, ma'lum bir vazifani cheklangan vaqt ichida bajarishdir. Diqqatni almashtirishni mashq qiling: diqqatni bir ob'ektdan ikkinchisiga ongli va mazmunli o'tkazing. Bir vaqtning o'zida bir nechta ob'ektlarni kuzatishni mashq qiling.
Esingizda bo'lsin, agar inson hamma narsani ehtiyotkorlik bilan bajarishga odatlansa, diqqat doimiy xususiyatga aylanib, diqqatlilikka aylanadi, bu shaxsiy xususiyat sifatida insonning umumiy, psixologik va kasbiy ko'rinishida katta ahamiyatga ega. Bu xususiyatga ega bo'lgan kishi kuzatish, atrof-muhitni yaxshiroq idrok etish qobiliyati bilan ajralib turadi. Diqqatli odam voqealarga tezroq munosabatda bo'ladi va ko'pincha ularni chuqurroq his qiladi va o'rganishning ajoyib qobiliyati bilan ajralib turadi.
Ehtiyotkorlik diqqat xususiyatlarining katta rivojlanishi bilan bog'liq: uning hajmi, konsentratsiyasi, barqarorligi, taqsimlanishi. Bu xususiyatga ega bo'lgan odam osongina diqqatni jamlaydi, u yaxshi rivojlangan beixtiyor e'tiborga ega. Ishga qiziqish bo'lmasa ham, diqqatli odam ixtiyoriy e'tiborni tezda safarbar qilishi, o'zini qiyin va qiziq bo'lmagan faoliyatga e'tibor berishga majbur qilishi mumkin.
Ehtiyotkorlik - bu odamning uzoq vaqt davomida psixologik va vizual (eshitish) konsentratsiya holatida bo'lish, diqqatini ob'ektga qaratish qobiliyati. Ehtiyotkor bo'lish - ba'zi harakatlarga ergashish demakdir; ongni rivojlantirish odamlarda, tabiatda, san'atda, fanda, hayotning barcha jabhalarida yashirin harakatlarni farqlashni o'rganishni anglatadi.
E'tiborsizlik oson chalg'ituvchilik, zaif ixtiyoriy diqqat bilan beparvolik, diqqatning mutlaq beqarorligi bilan tavsiflanadi, bunda odam o'zining barcha diqqatini bitta aniq ob'ektga qaratadi, boshqa hech narsani sezmaydi.
Esingizda bo'lsin, ongni rivojlantirishning eng yaxshi usuli - o'z ishingizni beparvo bajarishingizga yo'l qo'ymaslikdir. Kasbga xos diqqat ma’lum bir kasbga ko’p yil ishlash natijasida shu kasbning talablari va ob’yektiv xususiyatlariga mos ravishda tarkib topgan diqqat turi, Masalan: chorrahada ko’cha harakatini boshqaruvchining diqqati bilan mikroskop yordamida ilmiy kuzatish olib boradigan olimning diqqati bir-biridan keskin tafovut qiladi. Birinchisi diqqatning taqsimlanishini, ikkinchisi esa markazlashuv xususiyatlarini talab qiladi.
Ixtiyoriy diqqat — ongning oldindan belgilangan maqsadga muvofiq irodaviy va asabiy faollik ko’rsatgan holda muayyan ob’yektga yo’nalishi va unga to’planishdan iborat diqqat turi.
Ixtiyoriydan keyingi diqqat — diqqatning muayyan ob’yektga, avvalo, ixtiyoriy ravishda qaratilib, so’ngra uning ahamiyati tushunilgan sari o’z-o’zidan qaratilib boriladigan (avtomatlashgan) diqqat turi. Ushbu tushuncha psixologiya faniga N. F. Dobrinin tomonidan kiritilgan.
Diqqat chalg’ishi — ma’lum bir faoliyat jarayonida diqqatning bir ob’yektdan boshqa bir ob’yektga ixtiyorsiz ravishda o’tib turishidan iborat salbiy xususiyati.
Diqqatning hajmi — diqqatning bir vaqgning o’zida qamrab olishi mumkin bo’lgan mustaqil ob’yektlar miqsori bilap bslgnlanadigan xususiyati. Diqqatning hajmi eksperimental sharoitda 2—6 mustaqil ob’yektga tengdir. Diqqatning ob’yektlari o’rtasida qancha lik yaqin bog’lanishlar mavjud bo’lsa, uning hajmi shunchalik keng bo’ladi va aksincha.
Diqqat ob’yekti — ongimiz atrofdagilardan ajratib olgan holda yo’naltirilgan va faol to’plangan narsa yoki hodisa. Diqqat ob’yekti faqat ob’yektiv narsalar emas, balki sub’yektiv hodisalar, o’z histuyg’ularimiz, fikrlarimiz, hayol yoki xotira tasavvurlarimiz va boshqa shu kabilar ham bo’lishi mumkin.
Ixtiyorsiz diqqat — ongimizning oldindan belgilangan maqsadsiz ravishda muayyan ob’yektga yo’naltirilishi va unga to’planishidan iborat diqqat turi. Ixtiyorsiz diqqat ob’yektlari narsa va hodisalarning odatdan tashqari holati, belgisi, sifati va boshqalardir.
Diqqatsizlik — diqqatni ob’yektga yo’naltira va to’play olmaslik, atrofdagi kishilarga nisbatan e’tiborsizlik yoki iltifotsizlikdan iborat salbiy xarakter xislati.
Diqqatning o’zgarib turishi — idrok, xotira, tasavvur yoki tafakkur jarayonida diqqatning ma’lum vaqt ichida dam kuchayib, dam susayib turishdan iborat qonuniyat; diqqat ba’zan daqiqaga 25—30 marta ham o’zgaradi. Diqqatning o’rtacha o’zgarishtebranish chastotasi 2—3 sekundga tengdir.
Diqqat bir yoki bir nechta ob'ektga qaratilganligiga qarab guruhlanishi mumkin bo'lgan ko'plab xususiyatlar bilan tavsiflanadi.