Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги ўзбек тили ва
Download 1.39 Mb. Pdf ko'rish
|
monografiya. so\'nggi
|
Худди шу пайт шум киши
Бошқа ўқни жойларди. Алам-ла қайраб тишин, Кимларнидир пойларди. У ҳеч қулоқ қоқмади Ажалнинг шарпасига. Учиб келиб санчилди Ўқ шундоқ орқасига... 72 Геометрия фанида ўз ўқига параллел равишда ҳаракатланаётган предмет охир-оқибат ҳаракат бошланган жойга қайтиб келиши ҳақидаги қонуният бор. Шоир шеърни мактаб ўқувчиси, яъни ёш бола яхши ўзлаштирган ушбу қонунга мос тарзда яратган. Демак, камон ўқининг ер атрофини бир марта айланиб, яна ўзи отилган 71 Матжон С., Қурбонниёзов М. Болалар адабиёти. – Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2009. – 115-б. 72 Imonberdiyev H. G‘aroyibkent hangomalari. – Toshkent: Cho‘lpon, 1994. – 63-b. (кейинги мисоллар саҳифаси қавч ичида кўрсатилади) ~ 94 ~ жойга қайтиб келиши ва уни ёмон ният билан отган ёвуз ниятли одамнинг орқасига санчилиши ҳам рамзий йўсинда ишонарли тарзда тасвирланган. Бундан ташқари, асар психологик тадқиқотлардаги “Бумеранг қонунияти”га ҳам ишора қилади. Яъни кимгадир берганимиз, у хоҳ эзгу бўлсин, хоҳ ёвуз, ўзимизга яна қайтиб келади. Шу билан асар болаларни берувчи қўл бўлишда огоҳликка даъват этади. Асарни ўқиган ёш китобхон “Бировга чоҳ қазисанг, унга ўзинг тушасан”, деган ўзбек халқ мақолини эслаши ва унинг нақадар тўғрилигига яна бир бор ишонч ҳосил қилиши мумкин. Бундан ташқари, шеър ўқувчини кимнингдир қўлида “ўқ” бўлиб қолмасликка ўргатади. Шу моҳиятнинг ўзи болалар учун улкан тарбия мактаби бўла олади. Уларда ҳеч нарса бир вақтнинг ўзида буткул ёвуз ёки буткул эзгу бўлмаслиги ҳақидаги тасаввурларни уйғотади. Бола бирёқлама фикрлашни тўхтатади, энди ҳар бир нарсага турли томондан қарашга ўргана бошлайди. Юқоридаги каби шеърлар бола онгини тозалаб, бирёқлама тасаввурлар уйғотмайди ва бу – болалар адабиёти бугунги кунда муҳтож бўлиб турган мотивлардан бири. Шеър моҳиятан тагдор эканлиги, шаклан мукаммаллиги, оҳанг соддалиги билан муаллиф бадиий маҳорати юксаклигидан дарак беради. Асар дидактик характердалиги билан Шарқ мумтоз адабиётининг панднома намуналарига яқин туради. Зеро, Шарқ адабиётида дидактик руҳда ёзилган асарларнинг барчасини болалар учун яратилган деб ҳисоблаш мумкин. “Оҳу” шеърида ёвуз кучларнинг қилмишлари “Қора қути” мажозий образи орқали тасвирланади. Шеърда “Қора қути” машина миниб олганбраконьерлар йўлда учраган жониворларни қўлларидаги милтиқ билан отиб, ов қилиб юришади. Йўлда учраган она жайронни ҳам отиб ярадор қилишади ва бу билан ҳам чекланмай, пичоқ тортишади. Онасининг ёвузлар қўлида нобуд бўлганини кўрган Оҳунинг боласи – улоқчанинг кўзларидан оққан ёш қизил гулга томади. Гул эса ердан бош кўтариб, улоқчадан ўзини ҳидлашини сўрайди. Гулни ҳидлаб, дадилланиб кучга тўлган улоқча браконьерлар олдидан югуриб ўтиб, уларни тубсиз жарга бошлаб боради. Шеърдаги кетма-кетлик занжирида узилиш йўқ, воқеалар бир-бирини тўлдириб боради. Айни шу ҳолат шеърда қуйидагича тасвирланади: Оҳу шиддат билан келиб, Туман сойдан учади. Фарзандини она каби ~ 95 ~ Қирғоқ енгил қучади. Ўкирганча “Қора қути” Изма-из келиб тикка, Англаёлмай не бўлганин Шўнғиб кетар жарликка... (“Ғаройибкент ҳангомалари”, 59-б.) Шеърда ёвузлик рўпарасида чорасиз қолган оҳунинг кўз ёшлари гулга томиши ва уни ҳидлаб мадад олиш мотиви бевосита халқ эртакларидаги тасвирлаш анъанаси бўлиб, бу ўринда шоир ўз бадиий ниятини ифодалашда шу йўлдан боради. Шунингдек, мазкур шеър кейинги пайтда табиатга нисбатан шафқатсизликнинг авж олиши, одамлар қалбидаги ёвузлик иллатларининг очиқ-ойдин тус олиши ва улар келтирадиган оқибатлар ҳақида ижодкор тафаккури маҳсулидир. Эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги доимий кураш ва табиатга шафқатсизлик қилган ёвуз кучлар эзгулик тимсоллари томонидан маҳв этилиши, айниқса, ёш китобхоннинг келажакка ишончини мустаҳкамлаши нуқтаи назаридан эътиборга сазовордир. Бола бировга ёмонлик қилгувчилар – ўзгаларга чоҳ қазиган тубан кимсалар, охир-оқибат ўша чоҳга ўзлари бориб тушишларини аниқ тасаввур этади. Фожиавий тасвир етакчи усулга айланган ҳар иккала шеърда ёвузлик кучлари ёш китобхоннинг нафратига, қаҳр-ғазабига дучор бўлишади. Аниқки, бола ҳеч қачон ўзи нафратланган инсонга ўхшашни истамайди. Шеър ўзининг тарбиявий вазифасини тўла бажарган. Бу болалар шеъриятида ҳам жуда катта ижтимоий- маънавий муаммолар юксак бадиийлик билан ифодаланиши мумкинлигини тасдиқлайди. Бинобарин, бундай асарларнинг маърифий қиммати, бадиий-эстетик таъсир қуввати қуруқ насиҳатомуз йўсинда ёзилган шеърлардан ўн чандон ортиқроқдир. Мазкур асар ўзида жаҳон тажрибаси анъаналари билан уйғунлик ҳосил қилган. У ёш ўқувчига “Эзоп масаллари” таркибига кирувчи “Кийик билан токзор” масалини эслатиб юборади. Сюжет икки чизиқда боришига қарамай асарлардаги образлар тизими бир-бирига жуда ўхшаш. Юқоридаги шеър ўзининг давр билан мослиги, техника тараққиёти ютуқларини ўзида жамлагани билан ажралиб туради. Воқеалар якуни ҳам бир-биридан фарқ қилади. Юқоридаги шеърда оҳуга қизил гул ёрдам беради ва гулнинг ёрдамини оҳу қадрлайди. Аммо “Кийик билан токзор” масалида келтирилган кийик образи ўзини овчилардан қутқариб қолган ток баргидан еб, унга ёмонлик қилади. Шу сабаб охирида овчилар қўлига тушиб қолади. Образлар ~ 96 ~ тизимидаги ўхшашлик ва тафовутлар анъана ва замонавийлик чизиғида ҳаракат қилади. Кузатишларга қараганда, болалар учун яратилган шеърий асарларнинг катта қисми уларнинг характерини очиш баробарида табиат ва одоб-ахлоқ мавзусига бағишланади. Азал-азалдан Шарқ халқлари тарбияни муҳим деб билганлар ва уни турли воситалар ёрдамида амалга оширишга ҳаракат қилганлар. Болалар учун яратилган асарларнинг кўпинча тарбиявий характерга эга бўлишининг асосий сабаби улар кичкинтойларнинг “бу нима?”, “нима яхши-ю нима ёмон?” тарзидаги тизгинсиз саволларига ўзига хос жавоб тарзида яратилишидадир. Айни шу ҳолат болаларга аталган достонларда ҳам яққол кўзга ташланиб туради. Бундай достонлар яратилиши ва шакли жиҳатидан ҳам халқ достонларини эслатиб юборади. Улардаги сюжет чизиқлари, мотивлар ва тарбиявий аҳамияти алоҳида бир мавзу бўлса, болалар адабиётидаги асарларнинг шаклий жиҳатдан халқ достонларига ўхшашлиги ҳам ўрганилиши керак бўлган мавзулардан бири бўлиб қолмоқда. Шунингдек, ҳозирги ўзбек болалар шеърияти бадииятида қадимги аждодларимизнинг архаик поэтик тафаккури изларининг қайта жонланиши ҳодисасини ҳам алоҳида текшириш лозим. Бундан ташқари, кичкинтойлар адабиётининг илк кўринишлари айнан қўшиқлар тарзида шакллангани ҳам бугунги болалар шеъриятининг халқ оғзаки ижоди намуналари билан уйғунлигини таъминлаб беради. Фольклорнинг лирик турига мансуб асарларда болаларнинг ўйин қўшиқлари алоҳида аҳамият касб этган. “Бекинмачоқ”, “Тўп тош”, “Дурра солди” сингари қатор ўйин номлари билан боғлиқ халқ қўшиқлари болалар қалбига адабиётнинг оғзаки шаклдаги илк кўринишлари ўлароқ кириб келган. Улардаги оҳанг равонлиги, соддалиги, қолаверса, қисқа бўғинлар – умуман шаклий хусусиятлар сўнгги пайтларда болалар учун яратилган асарларда ҳам кўзга ташланади. Уларда такрорлар кўп қўлланилади, бу оҳангдорликнинг сифатини таъминлаб беради. Шунинг учун ҳам болаларнинг уларни ёдлаб олиши осон кечади. Рустам Назарнинг “Ҳамён” шеъри – воқеий, сюжетли асар. Дастлаб унда воқеа ҳақида хабар берилади. Маълум бўлишича, мактабдан қайтаётганқизчанинг кўзи йўл четида ётган ҳамёнга тушади. Лекин эгаси излаб юргандир деб унга тегинмайди. Уйда эса воқеадан хабардор бўлган онаси: “Эси паст, югур, дарров олиб кел!” деб жеркиб беради. Шеърда қаҳрамоннинг шундан сўнг чор-ночор ~ 97 ~ изига қайтиб, ҳамённи излаётгани ва унинг топилмаганидан ҳам хурсанд, ҳам хафа бўлаётган пайтдаги руҳий кечинмалари ишонарли тасвирланади. Бунда бола қалбининг қанчалик беғубор эканлигини, қолаверса, унинг мурғак қалби ҳам зиддиятлардан ҳоли эмаслигини кўриш мумкин. Ахир, қизча бир вақтнинг ўзида ҳамён топилиб, уни олиб кетмаганидан хурсанд ва у тўғри йўлда. Аммо онаси буни эшитгач, уни койишидан, яъни яхши бўлишнинг жажжи қийинчиликларидан чўчиб ҳам турибди. Асарда она очкўзлик тимсоли сифатида тасвирланган. У манфаат йўлида қизчасини “эси паст”, дейди ва қинғир йўлга бошлайди. Қизча орқага қайтиб ҳамённи топа олмайди. Борди-ю топиб, онасига келтириб берганида, унинг жажжи юрагига қинғирлик ва бир ҳаром уруғ қадалган бўлар эди. Албатта, ҳамённи бошқа биров топиб олади. Эҳтимол, ҳамён ўз эгасига насиб этгандир. Қизча табиатидаги гўзал фазилат шуки, у ҳамённи эгаси топиб олганига ўзини ишонтиради. Мана шу ишонч туйғуси унинг қалбига бир олам қувонч бағишлайди. Кичик китобхон шеър хулосасидан ўзича маъно излаши табиий: Download 1.39 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|