Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

9.2. Жисмоний тарбия тизимининг асослари Ижтимоий-иқтисодий асослар.
Жисмоний тарбия тизими жамиятнинг бошқа ижтимоий-иқтисодий тизимлари: иқтисодиёт, сиёсат, фан ва маданият билан чамбарчас боғлиқдир. Ушбу тизимларда юзага келадиган ижтимоий муносабатларнинг намоён бўлиш соҳаларидан бири сифатида ушбу муносабатларнинг обектив асослари жисмоний тарбия тизимини ижтимоий ишлаб чиқаришга киритишдир. Бироқ, бу билвосита ижтимоий ишлаб чиқаришга таъсир қилади. Тизим ижтимоий маҳсулотни яратишда бевосита иштирок этмайди. Аммо бу ишлаб чиқариш муносабатларининг субекти - шахс орқали бу соҳага бевосита таъсир кўрсатади.
Жисмоний тарбия тизими турли хил шаклларига кўра инсон ижтимоий фаолиятининг барча асосий турларига киради. Жисмоний тарбия тизими нафақат унинг ҳаракатдаги биологик эҳтиёжларини, балки ижтимоий - шахсни шакллантириш, ижтимоий муносабатларни такомиллаштиришни ҳам қондиради (жисмоний тарбия ва спорт фаолияти қатъий қоидалар ва хатти-ҳаракатлар меъёрларига бўйсунади).
Жисмоний тарбия тизими ўзининг таълим ва тарбиявий функцияларини англаб, ахлоқий, эстетик, меҳнат ва интеллектуал ривожланиш муаммоларини ҳал қилишга қодир.Жисмоний тарбия тизими иқтисодий муносабатларнинг ривожланган соҳасидир. Ўзининг ташкилий тузилмасида мураккаб бўлганлиги сабабли (давлат ва жамоат етакчилик тамойиллари ), шунингдек, молиялаштириш манбаларини ва турли келиб чиқадиган моддий-техник таъминотни бирлаштиради: давлат бюджети, жамоат маблағлари, корхоналар, касаба уюшмалари, кооператив жамиятлари, ҳомийлик ва бошқалар.
Иқтисодий нуқтаи назардан, тизим моддий ва номоддий саноат тармоқларининг ривожланган тармоғини ўз ичига олган миллий иқтисодиёт тармоғи сифатида ишлайди. Моддий ишлаб чиқариш соҳасида саноат ишчилари меҳнати моддий, моддий шаклга эга: спорт иншоотлари, жиҳозлар, поябзал, кийим-кечак. Аммо бу соҳа жисмоний тарбия тизимининг асосий соҳаси - инсоннинг жисмоний такомиллашишига қаратилган ишлаб чиқариш соҳасига нисбатан хизмат хусусиятига эга.
Ҳуқуқий асос.
Жисмоний тарбия тизими унинг фаолиятини тартибга солувчи муайян меъёрий ҳужжатлар тўпламига асосланади. Ушбу актлар ҳар хил юридик кучга эга (қонунлар, қоидалар, қарорлар, кўрсатмалар). Уларнинг орасида одамлар жисмоний тарбия олиш ҳуқуқини мустаҳкамловчи Конституция алоҳида ўрин тутади. Шунингдек, жисмоний тарбия билан шуғулланадиган ташкилотлар ва муассасалар (болалар боғчалари, мактаблар, касб-ҳунар мактаблари, университетлар ва бошқалар) фаолиятини белгилайдиган бошқа меъёрий ҳужжатлар мавжуд.
Норматив-ҳуқуқий база.
Дастур ва меъёрий-ҳуқуқий база аҳолининг жисмоний тайёргарлиги ва жисмоний тарбия даражаси учун ўзаро боғлиқ бўлган норматив талабларнинг уч босқичли тизимида очиб берилган.
1. Жисмоний тарбия ягона давлат дастурлари болалар боғчаларида, умумтаълим мактабларида, ўрта махсус ва олий ўқув юртларида амалга ошириладиган жисмоний тарбия мажбурий минимумини белгилайди.
2. Ушбу дастурларда жисмоний тарбиянинг асосий воситалари ва ёши, жинси ва таълим муассасасининг турини ҳисобга олган ҳолда жисмоний тайёргарлик ва жисмоний тарбия кўрсаткичларига қўйиладиган меъёрий талаблар белгиланади.
Ўзбекистон Республикасининг спорт-соғломлаштириш мажмуаси одамларнинг жисмоний тайёргарлигига қўйиладиган талабларнинг дастурий ва меъёрий-ҳуқуқий базасидир. Комплекс 5 ёшдан 70 ёшгача бўлган ҳар икки жинсдаги одамларни қамраб олади. Жамғарма маблағларининг бир қисми ва айрим норматив талаблари жисмоний тарбия ягона давлат дастурларига киритилган. Бу уларнинг ўзаро боғлиқлигини очиб беради.
Ёш имкониятларига мувофиқ, ҳар бир кетма-кет босқичда тартибга солиш талаблари ошиб боради.Ҳар бир босқичнинг меъёрий талаблари,
биринчидан, инсон учун баъзи муҳим ҳаракатлардаги (югуриш, сакраш ва ҳк) эришилган ютуқларнинг миқдорий мезонларини белгилайди;
иккинчидан, тўлақонли ҳаёт учун зарур бўлган ҳаётий восита қобилиятлари доираси;
-учинчидан, шахсий ва жамоат гигиенаси қоидалари ҳақидаги назарий маълумотларнинг миқдори.
Бирлаштирилган спорт таснифи жисмоний тарбия тизимининг дастурий ва меъёрий-ҳуқуқий базасининг энг юқори якуний босқичидир. Унда мамлакатдаги барча спорт ташкилотлари учун ягона бўлган спорт тоифалари ва унвонларини бериш принциплари ва қоидалари, шунингдек ҳар бир спорт тури бўйича спортчиларнинг жисмоний тайёргарлиги учун стандарт талаблар белгилаб қўйилган. Спорт таснифининг асосий мақсади спортнинг оммавий характерига ҳисса қўшиш, спортчиларни ҳар томонлама тарбиялаш, уларни тайёрлаш сифатини ошириш ва шу асосда энг юқори спорт натижаларига эришишдир.
Спортнинг таркиби ва индивидуал спорт турлари бўйича меъёрий талаблар ҳар тўрт йилда, одатда Олимпия йилидан кейинги биринчи йилда кўриб чиқилади. Шундай қилиб, кейинги Олимпия ўйинлари учун ҳар бир спорт турини ривожлантириш учун зарур истиқбол яратилади.
Спорт таснифи икки турдаги меъёрий талабларни назарда тутади: натижалар обектив кўрсаткичлар (вақт, вазн, масофа ва бошқалар бўйича) билан баҳоланадиган спорт турлари бўйича тоифадаги меъёрлар ва ютуқлар аслида баҳоланадиган спорт турларига бўлган талаблар. Мусобақада шахсан ёки жамоанинг бир қисми сифатида қўлга киритилган ғалабанинг қиймати (бокс, спорт ўйинлари ва бошқалар).
Ташкилий асослар.
Жисмоний тарбия тизимларининг ташкилий асослари давлат ва жамоат бошқарув шаклларини назорат қилади.
Давлат бошқарув шакли давлат органлари ва муассасалари томонидан ягона дастурлар асосида амалга оширилади.Жисмоний тарбияни бошқариш ва амалга оширишнинг давлат шаклининг асосий бўғинлари:
1. Халқ таълими вазирлиги (болалар боғчалари ва болалар боғчалари, ўрта мактаблар, касб-ҳунар мактаблари, ўрта мактаблар, университетлар);
2. Мудофаа вазирлиги (ҳарбий қисмлар ва бўлинмалар, ҳарбий мактаблар, институтлар, академиялар);
3. Соғлиқни сақлаш вазирлиги (спорт диспансерлари, поликлиникалар (машқлар терапияси, курортлар);
4. Маданият вазирлиги (клублар, маданият уйлари ва саройлари, маданият ва истироҳат боғлари);
5. Жисмоний тарбия ва спорт қўмитаси .
Ташкилот ва етакчиликнинг жамоат-ҳаваскорлик шакли жисмоний тарбия ишларини аҳолининг барча ёшдаги контингентларини ҳаваскорлик асосида оммавий равишда қамраб олишга қаратилган. Бунга қуйидагилар киради: касаба уюшмалари, мудофаа ташкилотлари (ДОСААФ), спорт клублари, спорт жамиятлари.
Жисмоний тарбия тизимининг асосий йўналишлари Муайян педагогик муаммоларнинг устунлиги жисмоний тарбия соҳасида учта асосий йўналишни ажратиб олишга имкон беради:
Умумий жисмоний тарбия
Умумий жисмоний тарбия соғлиқни яхшилашга ва ўқув ёки меҳнат фаолиятида кўрсаткичларни сақлашга қаратилган. Шунга мувофиқ жисмоний тарбия мазмуни ҳаётий муҳим ҳаракатларни ўзлаштиришга, бўғинларда куч, тезлик, чидамлилик, эпчиллик ва ҳаракатчанликни мувофиқлаштирилган ва мутаносиб равишда ривожлантиришга қаратилган. Умумий жисмоний тарбия ҳар қандай касб ёки спорт фаолиятига ихтисослашиш учун одамнинг нормал ҳаёти учун зарур бўлган жисмоний тайёргарлигининг мажбурий минимумини яратади.
У мактабгача таълим муассасаларида, жисмоний тарбия дарсларида, умумтаълим мактабида, умумий таълим синфининг бўлимларида (гуруҳларида) ва Ўзбекистон Республикаси жисмоний тарбия ва дам олиш мажмуаси гуруҳларида, соғлиқни сақлаш гуруҳларида ва бошқаларда амалга оширилади.
Касбий йўналтирилган жисмоний тарбия.
Касбий йўналтирилган жисмоний тарбия инсоннинг ўзига хос меҳнат ёки ҳарбий фаолият турида зарур бўлган жисмоний тайёргарлиги хусусияти ва даражасини таъминлашга мўлжалланган жисмоний тарбия мазмуни ҳар доим маълум бир касбий фаолият турининг талаблари билан шартланади. Шунинг учун машғулотлар учун жисмоний машқлар танланган, улар меҳнат кўникмаларини шакллантиришга энг катта ҳисса қўшади, ҳозирги ва келажакдаги меҳнат фаолияти шартларига мос келади. Жисмоний тарбия касб-ҳунар коллежлари, умумтаълим мактаблари, олий ўқув юртларида ва армияда амалга оширилади.
Спорт йўналтирилган жисмоний тарбия.
Спорт йўналтирилган жисмоний тарбия танланган жисмоний машқлар турига ихтисослашиш ва уларда максимал натижаларга эришиш имкониятини беради. Танланган спорт тури бўйича юқори ютуқларга тайёрланишга қаратилган жисмоний тарбия спорт машғулотлари деб аталади.
Спорт машғулотлари спорт йўналиши ва танлови, спортчиларнинг назарий тадқиқотлари, тикланиш фаолияти ва бошқалар билан биргаликда одатда спорт машғулотлари деб номланади.
Спорт машғулотларида унинг баъзи жиҳатлари шартли равишда ажралиб туради, шу жумладан танада танланган спорт турида максимал даражада ютуқларга эришиш учун организмнинг юқори даражадаги функционал имкониятларини таъминлайдиган ва спортчининг соғлиғини мустаҳкамлайдиган жисмоний тайёргарлик.
Учала йўналиш ҳам жисмоний тарбия тизимининг ягона мақсади, умумий вазифалари ва тамойилларига бўйсунади.