Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги эргашходжаева Ш. Ж., Қосимова М. С

8.8-расм. Товарлар рақобатбардошлигини таъминловчи унсурлар

Фирмалар ўртасида қуйидаги рақобатни ўзгартириш вариантлари мавжуд:

• 
  Рақиб фирмалар сонини ўсиш билан рақобат кучаяди.
  
• 
  Кўпгина катта фирмалар бошқа фирмага бирлашиб лидер даражасига чиқиш учун аниқ чоралар қабул қилиши асосида рақобат кучаяди.
  
• 
  Товарга бўлган талаб секин ўсганда рақобат кучли бўлади.
  
• 
  Қачон тармоқда хўжалик юритиш шароитлари фирмани нархини пасайтиришга олиб келса ёки сотиш ҳажмини оширишдан бошқа воситалари қўлланилса рақобат кучаяди.
  
• 
  Қачон харидор харажатлари битта марка истеъмолидан унча катта бўлмаган бошқасига ўтаётганда рақобат кучаяди.
  
• 
  Қачон битта ёки бир неча фирмалар ўзининг бозор улушидан қониқмаган бўлса рақобат кучаяди.
  
• 
  Муваффақиятли стратегик қарорларнинг фойданинг ўсиши билан пропорционал ҳолда рақобат кучаяди.
  
• 
  Қачон бозордан чиқиш харажатлари катта бўлганда тўсиқлар юқори бўлганда рақобат кучаяди.
  
• 
  Қачон стратегиялар, ресурслар,ташкилий хусусиятлар, фирма миссиялари юқори даражада фарқ қиладаган бўлса рақобатнинг боришини айтиш мумкин.
  

Рақобатбардошликка таъсир этувчи омиллар:

• 
  Рақобатчи фирмалар сони
  
• 
  Рақиблар ҳаракатларининг диверсификациялашуви даражаси
  
• 
  Бозордаги талаб ҳажмини ўрганиш
  
• 
  Маҳсулотни табақалашуви даражаси
  
• 
  Истеъмолчининг бир ишлаб чиқарувчидан бошқасига кўчиш ҳаракатлари
  
• 
  Бозордан чиқиб кетиш тўсиқлари ва уларнинг даражаси
  
• 
  Бозорга кириб келиш ва унинг даражаси
  
• 
  Ёндош тармоқ бозорларидаги вазият
  
• 
  Рақиблар стратегиясидаги фарқлар
  

Тармоқ рақобатбардошлиги мазкур тармоқда ишлаб чиқариладиган товарнинг рақобатбардошлигига бевосита боғлиқ. Корхоналар рақобатбардошлиги тармоқдаги ҳолатга ва унинг мавқеига таъсир кўрсатади, лекин айнан товарнинг рақобатбардошлиги, ўз навбатида, корхоналарнинг рақобатбардошлигига бевосита таъсир кўрсатган ҳолда улар учун ҳам ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Тармоқ ва корхона (фирма)нинг рақобат жиҳатдан устунликлари бир-бирига ўхшаш бўлиб, улар ташқи ва ички устунликларга бўлинади.
Тармоқ ва фирманинг ташқи рақобат устунликларига қуйидагилар киради:

• 
  мамлакат рақобатбардошлигининг юқори даражаси;
  
• 
  кичик ва ўрта бизнеснинг давлат томонидан фаол қўллаб-қувватланиши;
  
• 
  мамлакат иқтисодиёти фаолият кўрсатишининг сифатли ҳуқуқий тартибга солиниши;
  
• 
  жамият ва бозорларнинг очиқлиги;
  
• 
  мамлакат иқтисодиётини бошқаришнинг юқори илмий даражаси;
  
• 
  стандартлаштириш ва сертификатлаш миллий тизимининг халқаро тизим билан уйғунлашуви;
  
• 
  фан ва инновация фаолиятининг давлат томонидан тегишлича қўллаб-қувватланиши;
  
• 
  мамлакатни бошқаришни ахборот билан таъминлашнинг юқори сифати;
  
• 
  мамлакат ичида ва жаҳон ҳамжамияти доирасида интеграциялашувнинг юқори даражаси;
  
• 
  мамлакатда паст солиқ ставкалари;
  
• 
  қулай ва арзон ресурсларнинг мавжудлиги;
  
• 
  мамлакатда бошқарув кадрларини тайёрлаш ва қайта тайёрлашнинг сифатли тизими ва бошқалар.
  

Тармоқ (фирма)нинг ички рақобат устунликларига қуйидагилар киради:

• 
  товарга бўлган юқори зҳтиёж;
  
• 
  жамлаш, ихтисослашув ва кооперациянинг оптимал даражаси;
  
• 
  бошқарувнинг юқори сифатли ахборот ва меъёрий-услубий асоси;
  
• 
  етказиб берувчиларнинг рақобатбардошлиги;
  
• 
  сифатли хомашё ва бошқа ресурслардан фойдаланиш имкониятининг мавжудлиги;
  
• 
  ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини оптималлаштириш ишларининг бажарилиши;
  
• 
  туб янгиликларнинг юқори даражаси (патентланган товар, технологиялар, ахборот тизимлари ва ҳ.к.);
  
• 
  менежерларнинг рақобатбардошлиги;
  
• 
  товарнинг эксклюзивлиги;
  
• 
  кўп илм талаб қилувчи товарлар экспортининг юқори улуши;
  
• 
  рақобатбардош ташкилотлар ва товарларнинг юқори салмоғи ва бошқалар.
  

8.6. Рақобат концепцияси

Майкл Портер томонидан 1982 йили киритилган кенгайтирилган рақобат концепсиясининг мазмуни шуки, фирманинг асосий бозордаги рақобатли афзалликдан фойдалана олиш қобилияти фақатгина ўзи дуч келаётган бевосита рақобатга эмас, балки шу бозордаги потенциал рақиблар, ўринбосар товарлар, мижозлар ва етказиб берувчилар каби кучларнинг таъсирига ҳам боғлиқдир. Потенциал рақиблар ва ўринбосар товарлар фирма учун бевосита хавф уйғоца, мижозлар ва етказиб берувчилар эса ўзларининг талаблари билан билвосита таҳдид солиб туради (расмга қаранг). Мана шу кучларнинг ўзаро таъсири охир‑оқибатда товар бозорининг рентабеллигини белгилайди. Табиийки, рақобат муҳитини ташкил қилувчи асосий кучлар турли бозорларда турлича бўлиши мумкин (8.9-расм).