Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети кимё факультети Органик кимё кафедраси

Oqsillar

Nasa va Mir kosmik fazo stansiyalarida uchish paytida o’stirilgan, turli oqsil kristallari. Yuqori tozalik darajasiga ega bo’lgan oqsillar juda past haroratda kristallanadi. Bu olihgan oqsil esa shu turdagi oqsilning modelini yasash imkonini beradi.

Oqsil bu- protein yoki polipeptid, yani yuqori molekulyar massaga ega bo’lgan organik modda bo’lib, uning tarkibini aminokislotalarning polipeptid bog’lari tashkil qiladi.

Qon hamda, organizmdagi boshqa suyuqliklar tarkibida, doimiy ravishda, oz miqdordagi aminokislotalar mavjud bo‘ladi. Biroq, aminokislotalarning aksariyat qismi, o‘zaro konensatsiayalshib, katta molekulalar hosil qilishadi. Ular organizmda aynan shu ko‘rinishda uchraydilar.

Qon hamda, organizmdagi boshqa suyuqliklar tarkibida, doimiy ravishda, oz miqdordagi aminokislotalar mavjud bo‘ladi. Biroq, aminokislotalarning aksariyat qismi, o‘zaro konensatsiayalshib, katta molekulalar hosil qilishadi. Ular organizmda aynan shu ko‘rinishda uchraydilar.

Ba’zi gormonlarning tarkibi aynan polipeptid tuzilishiga ega. Masalan, gipofiz (miya ostidagi, o‘sishga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki sekretsiya bezi) tomonidan ajratib chiqariladigan gormonlardan ikkitasi, tuzilishiga ko‘ra polipeptidladan iborat, bo‘lib, ularning har biri, sakkiz xil aminokislotalardan tarkib topgan bo‘ladi. Ya'ni, ularni oktapeptidlar deb ham atash o‘rnili bo‘lar edi. Polipeptidlar safiga shuningdek ba’zi antibiotiklar ham kiradi.

a) Glitsin b) gistidin

Oqsil molekulasining tuzulishi

Qon rangi

Organizmda portoporfirin, halqa markazida turuvchi va har to‘rttala azot atomlari bilan bog‘lanuvchi temir atomi bilan bog‘langan bo‘ladi. Porfirinning temir bilan bu tarzdagi bog‘lanishining nomi gem deb ataladi. Undagi temir atomida yana ikkita bog‘ erkin holda qoladi va ulardan biriga oqsil bog‘lanishi mumkin. Odatda bu globin deb nomlanuvchi oqsil bo‘ladi. Gem bilan birkkan globin oqsili gemoglobinni tashkil qiladi. Shuningdek, gemning porfirin yadrosining yana ba’zi bir necha tarmoqlangan zanjirlari ham oqsil bilan bog‘lanadi, ya'ni, gem oqsil bilan yana kamida 5 ta joydan mustahkam bog‘lanish hosil qiladi. Oqsil molekulasiga, huddi gen singari, aminokislotalardan tarkib topmagan molekula bog‘lansa, bunday bog‘lanish prostetik guruh deyiladi. Bu atama, yunonchadagi «qo‘shimcha» ma’nosini beruvchi so‘zdan olingan. Gemoglobin qondagi qizil qon tanachalari tarkibidagi ucraydi va qonga qizil rangni aynan u beradi. «Gem» atamasining o‘zi ham, yunonchadagi «qon» ma’nosidagi so‘zdan oligan. Gemoglobinning o‘zi ko‘kimtir rangda bo‘ladi. Siz bunga ishonch hosil qilish uchun, bilak va kaftingizning ichki tarafidan, shundoqqina teri ostidan o‘tuvchi vena qon tomirlariga razm solishingiz mumkin. Lekin, o‘pkalardagi ingichka membranalar orqali o‘tib borar ekan, gemoglobin o‘pkadagi havodan kislorod molekulalarini o‘zlashtirib oladi. O‘zlashtirib olingan kislorod atomlari, gemdagi temir atomida qolgan oxirgi, oltinchi bog‘ bilan bog‘lanadi.