Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

3.2. Боғланган нутқини текшириш. Боғланган нутқини баҳолаш 
мезонлари 
Боғланган нутқни баҳолашда шуни эсда тутиш керакки, тўрт ёшдаги 
болалар эндигина оддий кенг тарқалган гапларнигина эгаллай оладилар. 3-4 
ёшда болалар мураккаб гаплардан фойдалана бошлайдилар. 4 ёшдан сўнг 
таниш бўлган эртакни қайта айтиб бера оладилар, бажонидил шеърларни ёд 
оладилар. 5 ёшда болалар икки маротаба эшитгандан сўнг қисқа матнларни 
қайтариб айта оладилар. 5 ёшдан сўнг кўрган ва эшитганларини кетма-
кетликда ва батафсил айтиб, унинг сабаб ва оқибатларини тушунтира 
оладилар. 6 ёшдан сўнг болалар ўзлари мустақил равишда очиб берилган ва 
мантиқий тузилишга эга ҳикоялар туза оладилар. 
Нутқи ривожланмаганликнинг боғланган нутқини ўзига хос томонлари:
- 
синтактик тузилмаларнинг бир хил ва камбағаллиги; бола мустақил 
нутқида асосан оддий гаплардан фойдаланади; 
- 
бир хил турдаги гапларни кенгайтира олмаслик; 
- 
бола предмет ёки ҳодисаларни ифодалашини чегараланганлиги; 
- 
ҳикоя қилишнинг мантиқий тузилмасининг бузилиши: энг керакли 
жойини ташлаб аҳамиятсизини айтиб беради; 

---

51 
Кейинги йўналишдаги логопедик текширув сўз бойлиги заҳирасини 
текширишга қаратилган. Бунда қуйидаги вазифалар қўйилади: 
- 
сўз бойлигини ёш меъёрига мос ёки мос эмаслиги; фаол луғатини 
характерлаш (феъл, сифат, отларнинг борлиги, нутқнинг бошқа қисмларида 
фойдаланиши); 
- 
сўзларни лексик маъносини тушунган ҳолда ифодалашини аниқлаш; 
Текширув давомида қуйидагиларни инобатга олиш зарур: 
От сўз туркумига оид сўз бойлиги:
- 
предмет ва унинг қисмларини ифодаловчи отлар (чойнак, қопқоқ, 
бурун); 
- 
лексик маъноси бўйича ўхшаш отлар (кўйлак-камзул); 
- 
умумлаштирувчи сўзлар (сабзавот, мева, идиш-товоқ, кийим-кечак ва 
ҳ.қ.) 
- 
йил фаслларининг номи; 
- 
ҳайвон ва уларнинг болаларининг номлари; 
- 
касб-ҳунарларнинг номи. 
Феъл туркумига оид сўз бойлиги: 
- 
предметларни ҳаракатларини ифодаловчи сўзлар; 
- 
ҳолат, туйғу, ходисаларни ифодаловчи сўзлар. 
Феъллар нафақат инфинитив шаклида (югурмоқ, ювмоқ, чизмоқ), 
балки замонлар бўйича қўшимчалар ёрдамида ҳам ишлатилади (югурди-
югуриб келди).
Сифат сўз туркумига оид сўз бойлиги: 
Қуйидагиларни ифодаловчи сифатлар: 
- 
предметларнинг катта-кичиклигини ифодаловчи (баланд, паст, тор); 
- 
ранг (асосий ранг ва унинг туслари); 
- 
шакл (доира, тухумсимон, квадрат); 
- 
сифат (сутли, юмшоқ, силлиқ); 
- 
мавсум (ёзги, кузги, қишки). 
Равиш сўз туркумига оид сўзлар ҳам олиб борилади: тез, секин, баланд 
овозда, баландда). 
Булардан ташқари қарама-қарши сўзлар (антонимлар) сўз бойлиги ҳам 
ўрганиб чиқилади. 
Сўз бойлигини ўрганишнинг энг оддий йўли – бу предметлар ва 
уларнинг сифатини мавзули (ўйинчоқлар, мебель, транспорт) ёки вазиятбоп 
(дўкон, устахона, синф) омиллар бўйича махсус ажратилган расмларнинг 
номини айтиб бериш.