Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қЎҚон давлат педагогика институти

4.1.Урта Осиё қомусий олимларининг ижтимоий педагогик гоялари.
Ижтимоий педагогик ғоялар ва назарияларнинг шаклланишидаШарқ уйғониш даври олимларининг асарлари алоҳида ўринтутади. Улар фаолиятининг моҳияти ўша давргача мавжуд булганижтимоийлаштириш усулларини илмий асосланган тизимҳолатига келтирганликларидадир. Етук олимларнингфаолиятидаги узига хослик, яъни доимий илм билан машғулбўлиш, билимга чанқок^ик уларнинг ижтимоий педагогик қарашларининг мазмунида уз аксини топади.Ал-Хоразмий, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек кабиолимлар уз илмий ва педагогик фаолиятларида ривожлантирувчи, тарбияловчи ва таълим берувчи таъсир кучлариниўсиб келаётган авлодга қаратиш ғоясини илгари суришган вабуни тадбиқ этишган. Бу, авваламбор, улар таълимнинг мақсадини хрётга тайёрлаш, ахлоқий меъёр ва қоидалар, касбиймалакалар ва чуқур билимларга эга бўлишда, деббилганликларида намоён булган.Машхур олим Ал-Хоразмий (783 — 850 й.) асарлари ёрқиндидактик тавсифга эгадир. У савол-жавоб методи орқалибилимлар қулга киритилиши, бу жараёнда шахс бошқалар билан муносабатларга киришиши ва жамиятнинг фаол аъзосигаайланишини таъкидлаган.Буюк қомусий олим Абу Райҳон Беруний (973 — 1050 й.)таълим жараёнида қулланиладиган илмий усулларни ишлабчиққан. У, шунингдек, таълим тамойилларини ҳам таснифлаган.Алломанинг педагогик қарашларини ижтимоий йўналтирилиши ахлоқни ижтимоий хусусиятлар ва ҳиссиётларнинг ифодаси сифатида тушунганлигида ўз ифодасини топган. Унинг тарбия,шахснинг шаклланишида ва жамиятдаги амалий фаолият учунилм ва меқнатнинг аҳамияти ҳақидаги ғоялари ҳозиргача ўзаҳамиятини саклаб қолган Буюк қомусий олим Абу Али ибн Сино (980 —1037 й) ўздаврининг барча билим соҳаларини қамраб олувчи катта илмийқолдирган бўлиб, унинг барча асарларида педагогикмавжуд. Олимнинг билим, ирода ва инсоннингривожланиш жараёнидаги мақсадга интилувчанлиги, атрофмуҳит таъсири, ахлоқий ва меҳнаттарбияси, муомала санъати,болаларни жамоада ўқитиш ҳақидаги ғоялари ҳозир ҳамниҳоятда муҳим ҳисобланади.Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Берунийлар таълиммуаммолари бўйича фикрлар билдиришган ва инсоннингжамиятга сермаҳсул хизмат қилиши учун ўз акушй, жисмоний,ахлоқий, эстетик ва меқнат қобилиятларидан самаралифойдаланиш имконини берувчи таълим вазифасини алоҳидаажратиб кўрсатганлар. Таълимнинг ривожлатирувчи вазифасиниамалга ошириш мақсадида улар қуйидаги дидактиктамойиллардан фойдаланишни маслаҳат берганлар:
— аста-секин тушунчаларнинг мураккаблашуви;
— амалиётни тажриба билан боғлаш;
— қабул қила олишлик;
— кўргазмалилик.
Ибн Синонинг фикрича, ижтимоийлаштириш кўникмаларижамоа бўлиб ўқитиш шаклида яхши шаклланади. Бунинг учуну қуйидагиларга асосланиши лозим:
1. Таълим олувчилар, ўқитувчи ва ўқувчилар орасида тажриба,
билим, маънавий ва ахлоқий қадриятлар алмашинувини ташкил килиш.
2. Мусобақалашув элементидан фойдаланиш.
Ўқувчининг ижтимоий-ахлоқий хусусиятларининг— муомала. Ўзаро тушуниш, ўзаро ёрдам, дўстлик қиссини ривожлантирилди.Буюк олимларнинг педагогик қарашлари ва фаолиятларинингижтимоий-педагогик йўналтирилганлиги уларнинг, авваламбор,ҳаётга ҳар томонлама тайёрлаш ҳисобланган таълим мақсадини шарҳлашларида ўз ифодасини топган. Улар шахснинг жамиятдаўз ўрнини белгилаб олишини таъминлаб берувчи энг муҳимсифатлар — бу меҳрибонлиқ, яқинларга ёрдам, ғурур, виждон,яхши ниятлилик ва сабр, деб ҳисоблаганлар. Ўқувчиларнингҳар томонлама интеллектуал ва меҳнаттайёргарликларига каттаэътибор қаратиб, Форобий ва Ибн Сино ёшларнинг жамиятга*ъкириш”ларининг энг муҳим омиллари сифатида фаоллик,мустақил ташаббускорлик, интилувчанлик, қизиқувчанлик ваақлий қобилиятларни кўрсатиб ўтишган.Форобий ижтимоий тарбияда ўқитувчига етакчи уринажратиб, унинг фаолиятини — жамиятнинг келажаги унгабоғлиқ булган ҳукмдор фаолиятига қиёслайди. Форобий ҳамИбн Сино каби, ўқитувчилар эътиборини ўқувчиларнинг билимларини ҳаётга тадбиқ этишларига қаратишларилозимлигига ишора қилган.Қомусий олимлар шахсий намунага ниҳоятда катта эътиборберишган ҳамда ўзлари ҳам интилувчанлик, юқори ижтимоиймавқега эришганлик намунаси бўлиб хизмат қилишган. Форобиймеҳнатсевар, иродали, камтар, содда бўлган ва доимёрдамга интилган. Форобийнинг ўқувчиларни индивидуалпсихологик ва ақлий хусусиятларига мос келувчи таълимнинг устуворлиги, касб танлаш муҳимлиги ҳақидаги фикрлариҳозирги кунда ҳам катта аҳамиятга эга.Тарбиянинг ижтимоий характери ҳақидаги ғоялар Алишер Навоийнинг адабий меросида ниқоятда аниқ ифодасини топган.Шоирнинг педагогик қарашлари инсонпарвар тавсифга эга. Буюкинсон эгаллаши лозим бўлган барча билим ва касбҳунарлар у томонидан Ватан фойдаси учун қўлланилишикераклигини алоқида таъкидлаб ўтган.Марказий Осиё олимлари томонидан тарбия ва таълимнинг ижтимоий ўрнини ижтимоийлашувнинг микроомиллар: муҳит,оила ва ўқувчилар гуруҳига эътибор каратганларида ҳамда отаоналар, педагог ва ўқувчининг ҳаракатларини мужассамлаштириш кераклиги билан боғлиқликда очибберганликларида ёрқин намоён бўлади.Шундай қилиб, ўрта аср олимлари ижтимоий педагогикасоҳасида катта мерос қолдирганлар. Уларнинг илмий педагогикасарлари замонавий ижтимоий педагогика илминиривожлантириш учун муҳим манба ҳисобланади.Алишер Навоий, Форобий, Ибн Синоларнинг фалсафий вапедагогик концепциялари кейинги даврларнинг етакчи таълимотларини ривожлантириш учун асос бўлиб хизмат қилган.ХИ — ХИИ аерда яшаб ижод қилган Марказий Осиёмаърифатпарвар олимлари турли фанлар, шу жумладан,педагогиканинг ривожига катта ҳисса қўшишди. Юсуф ХосҲожиб, Бурхониддин Зарнужий ва Аҳмад Югнакийлар болаларжамиятда ўз ўрнини топишида билим, ота-она, оиланинг ўрниниалоҳида ажратиб кўрсатадилар. Улар тарбиянинг асосий мақсади деб, комил инсонни тарбиялаш, унга етишиш воситаси сифатидаэса қаттиққўллик ва доимий меҳнатга ўргатишни тушунишган.Зарнужийнинг ъТаълимда ўқувчига пандлар” китоби, ЮсуфХос Ҳожибнинг “Кугадғу билиг” асари Марказий Осиёда педагогикага оид бўлган биринчи китоблар ҳисобланади.