Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Миқдор кўрсаткичлар - ишлаб чиқарилан маҳсулотлар, сотилган товарлар, бажарилган хизматлар ҳажмидан иборат.
Сифат кўрсаткичлар - фаолият юритиш билан боғлиқ бўлган харажатлар, фойда, меҳнат унумдорлигини ифодалайди.
Корхоналарнинг алоҳида жараёнлари ва кўрсаткичлари аудитнинг объектлари ҳисобланади.
Аудитнинг предметига хўжалик юритувчи субъектларга долзарб масалаларда консталтинг хизматларини кўрсатиш ҳам киради. Аудиторлар ва аудиторлик ташкилотлари корхоналарга ўзаро тузилган шартномаларга асосан «Бизнес режа» тузиш, ҳисоб сиёсатини белгилаш, солиқларни тўғри ҳисоблаш, маҳсулот таннархини аниқлаш, молиявий ҳисобот тузиш каби масалаларда яқиндан ёрдам берадилар.


3-савол. Аудит фанининг услублари
Аудитнинг ўзига хос усуллари ва услубияти мавжуд. Бу усуллар аудитнинг хусусиятларидан келиб чиқади. Корхонада аудит ўтказиш мутахассис аудитордан маълум билимни ва иш тажрибасини талаб қилади. Бозор шароитида турли мулкка асосланган корхона ва фирмаларнинг фаолиятлари бир-биридан фарқ қилади. Уларнинг сўнгги молиявий натижалари ҳам турли операциялар ва омиллар туфайли шаклланади. Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг қабул қилинган қонун-қоидаларга монандлигини экспертиза қилиш, баҳолаш, асосли хулосаларга келиш ва тавсиялар бериш аудитордан кўп билим ва савияни талаб қилади. Аудит натижасида ишончли хулосага келиш ушбу жараёнда қўлланиладиган усулларга бевосита боғлиқдир. Ушбу усулларнинг тури ҳам кўп.

Аудит услубининг асосида мантиқий мулоҳаза, илм-фан ютуқлари, хўжалик жараёнининг ўзгарувчанлиги ётади. Корхоналар фаолиятидаги операциялар туфайли маблағлар бир шаклдан бошқа шаклга ўзгариб туради. Ушбу жараён натижасида корхона самара (наф) олиши керак. Бу самара, ўз навбатида қабул қилинган қонун-қоидаларга тўлиқ амал қилинган ҳолда эришилган бўлади. Ноқонуний операциялар мижозларга фақат зарар келтиради, холос.

Аудит жараёнида иқтисодиётимизга хос бўлган халқаро амалиётда кенг фойдаланиладиган усуллар қўлланилади. Аудитор аудит усулларини мустақил равишда белгилайди ва қўллайди. Ушбу усуллар таркиби аудитнинг предмети, мақсади ва вазифаларига бевосита боғлиқдир. Аудит назарияси ва амалиётида ушбу усулларнинг қуйидаги турлари келтирилган:
- солиштириш усули (иқтисодий ҳодисалар, кўрсаткичларни ўзаро ва бизнес-режа билан солиштириш);
- гипотеза усули (ҳодисаларнинг содир бўлиши, натижалари турли шарт-шароитларни эътиборга олган ҳолда ўрганилади. Бундай усул кўпинча “яширин иқтисодиёт” натижаларини аниқлашда кенг фойдаланилади);
- таҳлил ва синтез усули (аудит объекти бўлган маълум кўрсаткич омиллар асосида ўрганилади, мавжуд ички имкониятлар аниқланади);
- тафтиш усули (корхонанинг фаолиятига тўлиқ баҳо бериш учун барча операциялар тасдиқловчи назоратидан ўтказилади);
- инвентаризация усули (корхонадаги ҳуқуқий активлар ва мажбуриятларнинг бухгалтерия ҳисоби маълумотларига монандлиги текширилади);
- калкуляция усули (бажарилган ишлар, ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотларнинг таннархи, умумий овқатланиш корхоналарда эса таомларнинг сотилиш баҳоси аниқланади);
- экспертиза усули (ҳужжатларнинг реаллигини, ҳаққонийлиги, маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичлари лаборатория йўли билан аниқланади);
- бухгалтерия счётлари ва иккиёқлама ёзув усули ( корхона активлари ва мажбуриятларининг ҳаракати ҳамда қолдиқлари бухгалтерия ҳисоби счётлари орқали текширилади);
- баланс усули (корхонадаги ҳодисалар, жараёнларни расмийлаш-тириш, дастлабки маълумотларни умумлаштириш орқали назорат қилиш).
Аудитор текшириш жараёнида меъёрлаштириш, баҳолаш, гуруҳлаш усулларидан ҳам фойдаланилади. Аудит усуллари ҳар бир ҳодисанинг келиб чиқиш сабаблари, уларнинг оқибатлари, ҳўжалик жараёнларининг қонун-қоидаларга (мезонларга) мувофиқлигини аниқлашга ёрдам бериши керак. Аудиторлик фаолиятининг ривожланиши туфайли унинг услуби, унда қўлланиладиган усуллар ҳам такомиллашиб бораверади. Кейинги пайтларда махсус адабиётларда аудитнинг қуйидаги усулларига катта эътибор берилмоқда: ходимлар (ёки учинчи шахслар) билан оғзаки сўровлар ўтказиш, текширилаётган корхона бўйича муқобил (алтернатив) баланс тузиш, аудит объектлари бўйича тестлар анкеталар ўтказиш, компютер ахборотлари технолгияларидан кенг фойдаланиш каби усуллар. Шуни ҳам қайд қилиш керакки, аудиторлар (аудиторлик ташкилотлари) аудит жараёнида қабул қилинган умумий (анъанавий) усуллардан фойдаланиш билан бир қаторда улар ўзларига маъқул бўлган ёки бошқалар учун “тижорат сири” ҳисобланган ноанъанавий (локал) усуллардан ҳам фойдаланишлари мумкин. Аудит ўтказишда миллий ва халқаро аудит стандартларига асосланади. Шундай қилиб, аудитда қўлланиладиган усуллар унинг тури, мақсади ва вазифаларига бевосита боғлиқ бўлади.
Молиявий ҳисоботлар аудити: иқтисодий ҳаракатлар ва вокеалар тасдиқланганликка нисбатан далилларни объектив олиш ва баҳолашнинг мунтазам жараёни, бундан мақсад ушбу тасдиқлашлар ва белгиланган мезонлар орасидаги мослик даражасини аниқлаш ва натижаларини манфаатдор фойдаланувчиларга бериш.
Ташқи аудит ягона вазифани бажаради. Рахбарият молиявий ҳисоботни тузиб ва бошқарувнинг ички тизимини лойиҳалаштираётганда, ташқи аудитнинг мақсади молиявий ҳисоботнинг ишончлилиги ҳақида ҳулоса бериш ва комплекс аудитнинг бир қисми сифатида ички назорат тизимининг самарадорлиги ҳақида ҳулоса бериш ҳисобланади. Ташқи аудит учун аҳамиятга эга бўлиш учун, жамоатчилик ташқи аудиторлар томонидан берилган фикрларнинг ҳолислиги ва аниқлигига ишонч ҳосил қилиш керак.
Еркин бозор иқтисодиёти фақат ташкилотнинг молиявий фаолиятига қизиқиши (манфаатдорлиги) томонлдар орасида ишончли ахборотлар алмашинуви бўлгандагина мавжуд бўлиши мумкин. Агар ахборотлар шаффоф ва ҳолис бўлса яъни маълумотлар томонлардан бири учун иккинчи томондан чиқмаса бозор янада кучаяди. Ташкилотларнинг ҳисоб ахборотлари хўжалик операцияларини ва ўз активларининг ҳамда қарзларининг қандайдир мажбуриятлари жорий иқтисодий ҳолатларини акс эттириши керак. Ташқи аудит фойдаланувчилар тайёрланган молиявий ҳисоботларни бошқаришга (маблағларини) жойлаштиришлари мумкинлигига ишончни орттириш учун мўлжалланган. Агар аудитор рахбарият ёки ички назорат билан молиявий ҳисоботлар ҳақида бирор бир келишувга эга бўлмаса докладда малакасиз аудитнинг ҳисоботи сифатида эслатилади.
Ушбу иловада сиз шунга эътибор берингки Приcе Wатер Ҳоусе Cооперс аудиторлик фирмаси иккита нуқтаи назар берганини (тақдим этганини) кўрасиз. Битта фикр аудиторлик фирмаси Форд компаниясининг молиявий ҳисоботи хаққоний тайёрланган деб ҳисоблайди. Бошқа фикрда эса Приcе Wатер Ҳоусе Cооперс Форднинг молиявий ҳисоботлар устидан ички назорати 2011 йил 31 декабр йилнинг охири ҳолатига самаралироқ бўлган эди деб, ҳисоблашини билдиради. Приcе Wатер Ҳоусе Cооперс бу фикрларни этарлича тегишли далилларни ҳолис олиш ва баҳолашнинг тизимли жараёни орқали ўтказгандан кейингина таъминлаш ҳолатида эди. Агар аудитор молиявий ҳисоботларни ишончли равишда берилиши борасида келишувга эга бўлганида эди, аудиторнинг келишуви маъносини тушунтириш учун тафтиш ҳақидаги ҳисобот ўзгаради ва агар аудитор мижознинг ички назорат тизими самарадорлиги ҳақида келишувга эга бўлса аудитор ички назорат ҳақида салбий фикр бериши лозим.
Ташқи аудит бу – Бош судя Уорен Бергер 1984 йилда Олий суд қарорида таърифланганидек “Махсус функция” дир.
Корпорацияларнинг молиявий ҳолатини акс эттирувчи жамланган оммавий ҳисоботларга ишонган ҳолда мустақил аудитор мижозлар билан меҳнат муносабатларида устунлик қиладиган жамоатчилик масъулиятни кўзда тутади. Мустақил жамоатчи бухгалтер ўзининг махсус функциясини кредиторлар, корпорация акционерлари ҳамда инвесторлар олдида ҳалол бажаради.
Бўш судя Бергернинг ушбу гапи ташқи аудиторлик касбининг моҳиятини акс эттиради. Компаниянинг молиявий ҳисоботлари борасида ҳулоса чиқаришда аудиторлар ўзларининг шахсий, ҳолис ва ваколатли мулохазаларига таянишлари керак, чунки аудиторлар томонидан текширилган акцияларнинг олди сотдиси кредит ва қарз бериш бўйича молиявий ҳисоботлардан фойдаланувчи банклар, омонатчилар ва кредиторларнинг тақдири уларнинг виждонлилиги, ҳалоллигига боғлиқ. Аудит ўтказиш учун техник ваколатлиликнинг юқори даражаси қарамлиликдан озод бўлиш ва молиявий ҳисоботга тайёргарлик жараёнининг яхлитлиги ҳақида қайғуриш лозим. Моҳиятан аудиторлар ўзларини капитал бозорини сақловчилар деб ҳис қилишлари лозим.
Жамоатчилик аудиторлардан
А. Фирибгарларни топишни
Б. энг яхши тарзда бухгалтерия ҳисоби қабул қилган стандартларни тушуниш рухини кўрсата оладиган бухгалтерия ҳисоби принципларини ва
C. Рахбариятан мустақил бўлишни талаб қилади.
Иш мустақил бўлишигача бориб этганда, аудиторлар нафақат хақиқатан ҳам мустақил бўлишлари, шу билан бирга улар ташқи кўринишидан ҳам мустақилликларини таъминлай олишлари керак. Агар аудит бўйича шерик (ҳамкор) нинг компаниясида бош директор бўлса, фойдаланувчилар асосли равишда манфаатлар орасидаги низодан ҳавотир оишлари мумкин. Шу билан бирга, ушбу ҳолатда аудит бўйича шерик ташқи кўринишдан мустақил бўла олмайди. Бошқарув ва аудит бўйича қўмита рентабеллик текширувини кучаяётгани масалани янада мураккаблаштиради. Шу тариқа аудиторлик касби нисбатан салмоқли қарорлар қабул қилиб, йиғимлар қилишни сақлаб қолиш бўйича кўплаб босимлар билан тўқнаш келади.