Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ш. Д. Эргашходжаева, И. Б. Шарипов

2.4. Талабнинг ҳолати ва ривожланишига кўра маркетинг турлари 
Маркетинг талабни қондиришга қаратилган фаолият бўлибгина 
қолмай, балки талабга таъсир ҳам қилишдир. Хўш, бу таъсир қандай 
бўлиши керак, бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқаришга ўтиш ва янги талабни 
вужудга келтириш керакми? Маркетинг фаолиятининг бу аниқ 
мақсадларини - бозорда мавжуд бўлган вазиятни ҳисобга олиш билан, 
ҳаридорлар қизиқиш баражаси билан, корхонанинг ўз иқтисодий ва 
ижтимоий вазифалари билан, у ёки бу бозорга кириши билан аниқланади. 
Шундай қилиб, талаб маркетинг мақсадини, шу билан бирга керакли 
маркетинг стратегиясини танлашга имкон беради. Бир неча талаб 
даражасини ва унга мос келувчи бир қанча стратегиясини алоҳида ажратиб 
кўрсатиш мумкин. Қуйидаги талаб даражаси ва унга мос келучи маркетинг 
стратегиясини кўриб чиқамиз. 
1. Салбий талаб. Агар ҳаридорларнинг кўпчилик қисми товарни қабул 
қилмаса ва ундан қочса, бозор салбий талаб вазиятида бўлади. Маркетинг 
хизматларининг вазифаси - нима учун бозор товарни қабул қилмаяпти, 
маркетинг дастури товарларни мукаммаллаштириш орқали, нархларни 
пасайтириш орқали товарга бўлган қарашларни ўзгартириш мумкинлигини 
таҳлил қилиш ва талабни янада фаол қўллаб-қувватлашдир. 
2. Мавжуд 
бўлмаган 
талаб. 
Истеъмолчилар 
товар 
билан 
қизиқмасликлари ва эътибор бермасликлари мумкин. Бу ҳолда 
маркетингнинг вазифаси - ҳаридорларда ушбу товарга нисбатан қизиқиш 
уйғотишдир. 
3. Яширин талаб. Кўпгина истеъмолчилар бозорда мавжуд бўлган 
товарлар ва хизматлар билан қондирилиши мумкин бўлмаган талабга эга 
бўладилар. Бу ҳолда маркетингнинг вазифаси - потенциал бозор ҳажмини 

---

43
аниқлаш ва талабни қондиришга қодир бўлган самарали товарлар 
яратишдан иборат. 
4. Пасаяётган талаб. Эртами-кечми, ҳар қандай корхонанинг бир ёки 
бир неча товарига бўлган талабнинг пасайишига дуч келади. Бу шароитда 
коньюнктуранинг пасайиш сабабларини таҳлил қилиш лозим ва янги 
мақсадли бозорлар топиш йўли билан, товар хусусиятларини ўзгартириш 
ёки янада самарали алоқалар (коммуникация) ўрнатиш билан товар 
етказиб беришни рағбатлантириш мумкинлиги аниқланади. Бу ерда 
маркетингнинг вазифаси - пасайиб бораётган талабнинг олдини олиш 
учун, товарни таклиф қилишга ижодий ёндашиш лозимлигини 
унутмасликдир. 
5. Доимий бўлган талаб. Кўпчилик корхоналарда товар етказиб бериш 
мавсумий, кундалик ва ҳаттоки соатбай тебранишга эга. Бу 
корхоналарнинг асосий фондларини кам ёки кўп юклаш муаммоасини 
туғдиради. Масалан, жамоа транспортининг асосий қисмида “тиғиз 
вақтда” йўловчилар ҳаддан зиёд кўп бўлади. Бу вазиятда маркетингнинг 
вазифси - ўзгарувчан (эгилувчан) баҳолар ёрдамида, рағбатлантириш ва 
бошқа таъсир қилиш усуллари орқали талабнинг вақт бўйича тебранишини 
текислаш йўлларини излаши лозим. 
6. Тўлаконли талаб. Бу талаб тўғрисида тадбиркорлар ўз савдо 
тушумларидан, фойдаларидан тўлиқ коникиш олган ҳолдагина 
гапирадилар. Маркетинг вазифаси истеъмолчиларнинг товарни афзал 
ўзгаришига ва рақобатнинг кучайишига қарамасдан талабнинг мавжуд 
даражасини ушлаб қолишга ҳаракат қилиш лозим. Бу шаротида товар 
сифатини янада ошириш, унга хизмат кўрсатишни яхшилаш, товарнинг 
истеъмолни қондириш даражасини доимий назорат қилиш биринчи ўринга 
чиқади. 
7. Ҳаддан ташқари юқори бўлган талаб. Бозордаги талабни қондириш 
мумкин бўлган даражадан талаб даражаси юқори бўлади. Бу ҳолда 
маркетингнинг вазифаси - талабнинг вақтинчалик ёки доимий равишда 

---

44
пасайтириш йўлини излаб топишдир. Бу вазиятда нархларни кўтариш 
орқали, талабни қисқартиришга қаратилган рағбатлантиришлар, сервисни 
пасайтириш ва бошқа чоралар ёрдамида ҳаддан ташқари юқори бўлган 
талабни камайтиришга ҳаракат қилинади. Бу вазиятда маркетингнинг 
мақсади - талабни бутунлай йўқ қилиш эмас, балки фақатгина унинг 
даражасини пасайтиришдан иборат. 
8. Норационал талаб. Товарга бўлган талабга қарши ҳаракат қилиш, 
соғлиққа зарарли товарларга талабни камайтириш аниқ мақсадли 
ҳаракатларни талаб қилади, сигаретлар, спиртли ичимликларнинг 
тарқалишига қарши турли тадбирлар ўтказилади. Маркетинг вазифаси 
маҳсулот зарари тўғрисида маълумотлар тарқатиш, нархларни кўтариш ва 
товарларга эгалик қилишни чеклашлар орқали, истеъмолчиларни ўз 
одатларидан воз кечишга ишонтириш.