Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги термиз давлат университети иқтисодиёт ва туризм факультети

10.1. Turizmni rejalashtirish uslublari

Iqtisodiy qonunlarga ko‘ra har qanday boshqa faoliyat kabi turistik faoliyat tizimi ham ikkita kichik tizimga bo‘linadi. Bu kichik tizimlar quyidagilarni amalga oshiradi:

1. 
   xalqaro va ichki turistik bozorlarda turistik tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqish, realizatsiya qilish va takomillashtiri;
   
2. 
   korxonaning faoliyatiga rahbarlik qilish, tadbirkorlik chora-tadbirlari bajarilishining samaradorligini tahlil qilish va baholash, turistik biznes bozorlarida sharoitlar o‘zgarganda reja ko‘rsatkichlariga tuzatishlar kiritish.
   

Bu kichik tizimlarning mustahkam o‘zaro aloqada bo‘lishi tadbirkorga maksimal iqtisodiy foyda olishiga imkon beradi. Bu muammoni hal qilish uchun umuman turizmni rivojlantirish va uning tashkil etuvchi turlari va tuzilmalarining mutanosibligini bashorat qilish, rejalashtirishning barcha bosqichlarida asoslangan qarorlar qabul qilish uchun tavsiyalar ishlab chiqish.

Bu vazifalarni bajarish iqtisodiy-matematik metodlar va modellar (ekspert baholashi, korrelyatsiya-regressiya tahlili, me’yoriy, balansli va boshqalar)dan keng foydalanishni talab qiladi.

Kompleks va uzoq muddatli vazifalarni bajarish uchun sistemali analiz va sintez metodidan foydalaniladi. Ko‘p omilli ob’ektlar (investitsiya, sotish, foyda va boshqalar)ni bir necha yillardagi statistik ma’lumotlar asosida bashorat qilish regressiyaviy tahlil yo‘li bilan amalga oshiriladi. U ma’lum kattalikning ushbu kattalikka ta’sir qiluvchi ko‘rsatkichlarga bog‘liqligini tadqiq etishni nazarda tutadi.

Korrelyatsiya (juft va ko‘p martalik) turli omillar va tendentsiyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani belgilab beradi, ularning bir-biriga ta’sirini aniqlaydi.

O‘zgaruvchan o‘rta metodi shuni nazarda tutadiki, vaqt qatori bo‘yicha keyin keladigan ko‘rsatkich o‘z kattaligi bo‘yicha oxirgi yillardagi (oylardagi) o‘rtacha miqdoriga teng.

Ekspert baholashi metodi keng tarqalgan. U dalillar, intuitsiya va yuqori malakali mutaxassislarning fikridan foydalanish, keng axborot almashish asosida tahlil qilinayotgan yoki rejalashtirilayotgan masalani jamoa bo‘lib o‘rganishni ta’minlaydi. Ekspert so‘rovini o‘tkazayotganda asosiy vazifa ekspertga tahlil qilinayotgan hodisaning eng haqiqatga to‘g‘ri keladigan modelini yaratishga (masalan turizmni uning turlari va rayonlari bo‘yicha rivojlantirishning so‘nggi natijalari) yordam berishdan iborat.

Guruhiy ekspert baholashlarini amalga oshirishda ko‘p martalik, ommaviy xizmat ko‘rsatish va boshqa nazariyalarning apparatidan foydalaniladi.

Istiqbolni belgilashga qaratilgan rejali ko‘rsatkichlarni hisob-kitob qilish uchun me’yoriy metod qo‘llaniladi. U oldindan qonunchililk yoki idoraviy asosda ishlab chiqilgan me’yorlar va me’yoriylarga asoslanadi. Ular resurslarga oid, iqtisodiy va ijtimoiyga bo‘linadi.

Rivojlanishning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarini modellashtirish metodi iqtisodiy-matematik modellarga asoslanadi. Bu modellar shaxsiy kompyuterdan foydalanib qo‘yilgan vazifalarni hal qilishga imkon beradi. Modellashtirish ko‘pincha rejalashtirilayotgan jarayonda strukturaviy o‘zgarishlar ehtimoli katta bo‘lmagan qisqa muddatli, tezkor rejalashtirishda qo‘llaniladi.

Fan va amaliyotda «xarajat-tayyorlash» metodi sifatida ma’lum bo‘lgan balansli metod universal ahamiyatga ega. U ehtiyojlarni resurslar (moddiy, moliyaviy, kadrlar va sh.k.) bilan bog‘laydi. Uning yordamida resurslardagi nomutanosibliklar ochiladi, xalq xo‘jaligidagi mutanosibliklar tartibga solinadi, rejaning bo‘limlari va ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi nisbat asoslab beriladi, zahiralar aniqlanadi, makroiqtisodiy muvozanat o‘rnatiladi.

Turli bosqichlarda turizmni rejalashtirish metodlari, qoida tariqasida yoki axborotlarning juda ko‘pligi bilan, yoki unga ishlov berishning qiyinligi bilan tavsiflanadi. Bunday kamchiliklarni istisno qilish uchun axborot to‘plash va unga ishlov berishning kompyuter tizimini kompleks qo‘llash maqsadga muvofiq.

Turizm sohasiga ixtisoslashgan dasturiy ta’minot strategik va taktik rejani ishlab chiqish, standart hujatlarni tayyorlash va bosib chiqarish uchun qulay vositadir.

10.2. Biznes reja ishlab chiqishning uslubiy asoslari

Rejalashtirishsiz turistik biznes olib borish samarasiz boshqaruv qarorlari qabul qilishga, buning natijasida esa – norentabel faoliyatga olib keladi. Reja tufayli kutilayotgan natijalar baholanadi, ularga erishish strategiyasi aniqlanadi, tadbirkorlik tavakkalining xususiyati va hajmi to‘g‘ri va o‘z vaqtida belgilab olinadi. Reja firmani rivojlantirish va uning bozordagi barqarorligi, shuningdek firmagarahbarlik qilish imkoniyatlarini tavsiflaydi.

Firma ichidagi rejalashtirish biznes-reja ishlab chiqilishini nazarda tutadi. Bu hujjat firma faoliyatining asosiy tomonlarini kompleks tadqiq qilish natijasi bo‘lib, tadbirkorning o‘z ishini tashkil qilishi uchun ish quroli hisoblanadi. Biznes-reja ham firma ichidagi, ham undan tashqaridagi rivojlanish istiqbollarini baholaydi. U sheriklar hammuassislar qo‘llab-quvvatlashi mumkin bo‘lgan qarorlar qabul qilish uchun kerak. Ushbu hujjat asosida hayotiy muhim masalalar - foydani taqsimlash, dividendlar to‘lash, ishlab chiqarishning tashkiliy tuzilmalarini takomillashtirish, sheriklar bilan munosabatlarning xususiyatlarini o‘zgartirish kabilar hal qilinadi.

Biznes-reja firma xodimlari uchun ham muhim rol o‘ynaydi, firma xodimlarining ushbu rejani amalga oshirish ustidagi ishonchli mehnati ish yuritishning muhim shartidir.

U, shuningdek, tadbirkorlik loyihasini ivestitsiyalashga qodir bo‘lgan tashqi iste’molchilarning ba’zi toifalari uchun ham mo‘ljallangan hujjat hisoblanadi. Investorlar, ayniqsa, rejaning sifatiga, uni tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarning sinchiklab ishlab chiqilganligi va biri-biri bilan bog‘liqligiga juda katta talab bilan munosabatda bo‘ladilar.

Biznes reja bulardan tashqari quyidagi vazifalarni ham hal qilishga imkon beradi:

firmani rivojlantirishning ehtimol tutilgan yo‘nalishlari (kontseptsiyalar, loyihalar) iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini asoslash;

faoliyatning kutilayotgan moliyaviy natijalarini, birinchi navbatda, turistik mahsulotni sotish, foyda olish, qo‘yilgan kapital keltiradigan daromadni aniqlash;

firma tanlagan strategiyani mablag‘ bilan ta’minlash manbalarini, ya’ni pul resurslarining jamlanishi usullarini aniqlash.

Biznes-rejani yaratishda turli soha mutaxssislari ishtirok etishadi. Firma miqyosi va moliyaviy ahvolidan kelib chiqib, hujjatni yo uning xodimlari yoki ixtisoslashgan agentliklar ishlab chiqadi.

Yirik turistik korxonalar, qoida tariqasida, shtatsiz maslahatchilarni jalb qilgan holda o‘z mutaxassislari va ekspertlardan guruhlar shakllantiradi. Firma rahbarining biznes-reja tuzishdagi ishtiroki majburiy (u yoki bu darajada), chunki aynan u tayyorlangan hujjatni tashqi iste’molchilar va potentsial investorlarga, ularning qo‘llab quvvatlashlariga erishish va zarur kreditlarni olish maqsadida taqdim etadi. Bu ishtirok rejani ishlab chiqish jarayoniga bevosita rahbarlik qilishda ham, eng dolzarb va foydali vazifalarni qo‘yishda, rejaning tuzilishi va asosiy bo‘limlarini shakllantirishda, uning bajarilishini umumiy nazorat qilishda ham namoyon bo‘ladi.

Kichik loyihaning biznes-rejasini tadbirkorning o‘zi mutaxassisis-iqtisodchini jalb qilgan holda tayyorlashi mumkin. Bu mutaxassis bozordagi istiqbol va talabni tez va malakali baholaydi, rejaning moliyaviy ko‘rsatkichlari bir-biriga bog‘liq bo‘lishini amalga oshiradi, uning umumiy moliyaviy bahosini chiqaradi. Kattaroq loyihalar injener xodimlarning ishtirokini talab qiladi, chunki iqtisodchi har doim ham texnik yoki texnologik muammolarni to‘g‘ri echishga qodir emas.

Yirik biznes-reja ishlab chiqishda (masalan, milliy yoki mintaqaviy darajada turizmni rivojlantirishni rejalashtirishda) odatda quyidagilar qatnashadilar: tarmoq iqtisodi bo‘yicha mutaxassis (rahbar sifatida), injener, infrastruktura bo‘yicha texnolog yoki mexanik, zarurat tug‘ilganda – injener-quruvchi.

Biznes-reja doimiy amal qiluvchi hujat hisoblanadi. Biznes rejaga uni amalga oshirishda yuzaga kelgan ob’ektiv sharoitlardan kelib chiqib tuzatishlar kiritilishi mumkin. U mo‘ljallanayotgan muddatlar butun loyihani yoki uning alohida qismlarini amalga oshirish davomiyligiga bog‘liq va odatda bir yildan besh yilgacha muddatga tuziladi. Bunda loyihani amalga oshirishning har bir joriy yilini oy yoki chorak bo‘yicha bo‘lib rejalashtirish tavsiya qilinadi.

Biznes-reja ishlab chiqilishining qiymati uning murakkabligi, dastlabki tadqiqotlarning aniqligi, zarur axborotlar hajmi va boshqa shakllantiruvchi ko‘rsatkichlardan kelib chiqib belgilanadi. Bunday qiymatning umum tomonidan tan olingan me’yorlari yo‘q, shuning uchun hujjatning narxi buyurtmachi va bajaruvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomadan kelib chiqib o‘rnatiladi.

10.3. Turistik korxona biznes-rejasini shakllantirishning xususiyatlari va bosqichlari

Turistik korxonaning biznes-rejasini ishlab chiqish (4.1-chizma) bosqichma-bosqich (iterativ) metod bilan amalga oshiriladi. Bu jarayonning so‘nggi natijasi ushbu korxonani yaratish yoki uning investitsiya vazifalarini va turistik mahsulotni zamonaviylashtirish bo‘yicha dasturlarini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini asoslab berishdir.

10.3.1-chizmada taqdim etilgan biznes-rejani ishlab chiqish bosqichlari va ketma-ketligini batafsilroq qarab chiqamiz.

Turistik korxonaning biznes-rejasi



Korxona faoliyatining asosiy turlarini tanlash

Biznesni joylashtirish o‘rnini (geografiyasini) tanlash

Turistik mahsulotni o‘tkazish bozorini tatqiq etish


Raqobat muhitini tahlil qilish

Marketingni rejalashtirish

Ishlab chiqarishni rejalashtirish va turistik mahsulotning sifatini nazorat qilish



Xodimlarni ishini rejalashti-rish


Yuridik rejalashti-rish

Tavakkallarni boshqarish

Moliyaviy rejalashtirish

Invest. rejalashtirish



1.Korxona faoliyatining asosiy turlarini tanlash. Bu bosqichda quyidagi avsiyalarga amal qilish zarur:

faoliyatning yondosh turlarini nazarda tutish, ya’ni ko‘pincha tadbirkorga bog‘liq bo‘lmagan turli sabalarga ko‘ra (millatlararo nizolar, soliq siyosati, bojxona poshlinalari, transport tariflarining o‘zgarishi, inflyatsiya darajasi va sh.k.) kelib chiqqan moliyaviy tavakkallar ehtimolini kamaytirish uchun turistik biznesni diversifikatsiya qilish;

asosiy va qo‘shimcha faoliyatning uzoq muddatga ustuvor bo‘ladigan, milliy, mintaqaviy yoki mahalliy darajada ma’lum soliq imtiyozlariga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan turlarini tanlab olish, ya’ni avval-boshdan biznes rejaga barqarorlashtiruvchi omillar va bankrotlikning oldini oluvchi tadbirlarni kiritish.

2. 
   Biznesni joylashtirish o‘rnini (geografiyasini) tanlash. Agar firmaning asosiy faoliyati faqat ichki sayohat turlarini amalga oshirishni nazarda tutadigan bo‘lsa, u holda turistlarni qabul qilish-jo‘natish rayonini aniqlab olish zarur. Xalqaro turizmni amalga oshirishda faoliyat joyi (mamlakat, mintaqa), turistik mahsulotni o‘tkazishning xalqaro bozorlari tanlab olinadi.
   

1. 
   Tanlab olingan mintaqalarning raqobatbardoshligini baholash maqsadida turistik mahsulotni o‘tkazish bozorini tadqiq etish, ularda biznes borasida o‘z segmentini va yillar, mavsumlar, oylar bo‘yicha kelajakda bozorning maksimal sig‘imini aniqlab olish. Bu bosqichda shuningdek daromadlarnin kelgusi manbalari bashorat qilinadi.
   
2. 
   Raqobat muhitini tahlil qilish. Statistik ma’lumotlar (tanlab olingan mintaqada harakat qilayotgan firmalar soni, ularning turistik mahsulotlari ralizatsiya qilinishinin hajmi, narx omillari) tadqiq qilinadi, o‘z mahsuloti va raqobatchilarning o‘xshash mahsuloti o‘rtasidagi farq aniqlanadi.
   

Raqobat muhiti tahlil qilingandan so‘ng quyidagi uchta qarordan biri qabul qilinadi:

• 
  mazkur mintaqanin bozoridan ketish;
  
• 
  «o‘z segmenti»ni egallab olish bo‘yicha strategiya ishlab chiqish;
  
• 
  turistik tovarlar va xizmatlarning raqobatdan tashqari to‘plamini ishlab chiqish va amalga oshirish.
  

5. 
   Marketing rejalashtirishi. Unga quyidagi tashkil qiluvchilar kiritiladi: turistik mahsulotni realizatsiya qilish texnologiyasi, sotuvlarni rag‘batlantirish usullari, narxni tashkil qilish, reklama tadbirlari, sotuvdan keyin mijozlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ishlar, firma haqida jamoatchilik fikrini shakllantirish.
   

1. 
   Ishlab chiqarishni rejalashtirish va turistik mahsulotning sifatini nazorat qilish. Bu bosqichda quyidagilar rejalashtiriladi: tur (sayr)larni tayyorlash va ularni metodik ta’minlash, vaucherlarni ishlab chiqish, turistlarni sug‘urta qilishni ta’minlash, shartnomaviy hujjatlarni tayyorlash, shuningdek, taqdim etilayotgan xizmatlarning sifatini ta’minlash va nazorat qilishni ta’minlash tizimini ishlab chiqish, litsenziya olish uchun hujjatlar paketini tuzish va b.
   
2. 
   Xodimlarning ishini rejalashtirish. Shtatlarni shakllantirish va xodimlarni boshqarish jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi: firmaning bo‘linmalari bo‘yicha xodimlarning kerakli miqdorini hisoblab chiqish; shtatlar jadvali, malaka talablari va lavozim bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlarni tuzish; mehnatga haq to‘lash turlarini, yollash tizimini, firma ishining reglamentini (jadvalini) va uning ustavini asoslash.
   

Xodimlar faoliyatini rejalashtirish korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli va tipi, unin mulkchilik shakli va xodimlarni tavsiflovchi boshqa omillar bilan belgilanadi.

Firma ish boshlagan ilk bosqichda shtatdagi xodimlar soni eng kam darajada bo‘lishi zarur. Bu davrda malakali xodimlar haqidagi ma’lumotlar bazasidan foydalanish tavsiya qilinadi, ular kontrakt asosida jalb qilinishi mumkin (gidlar, ekskursovodlar, transport vositalarining haydovchilari, guruhlar rahbarlari va b.). Ishga yollashda tegishli sohada faoliyat ko‘rsatishga litsenziya borligiga e’tibor qaratish lozim.

8. 
   Yuridik rejalashtirish. Bu bosqich yirik turistik korxonalarning biznes-rejasini ishlab chiqishda bo‘ladi. Rejalashtirishnin bu turi quyidagilarni asoslab beradi: mulkchilik shakli, huquqiy maqom, bo‘ysunuv sxemasi, xo‘jalik faoliyatiga ma’muriy aralashish chegarasi, korxona (firma)ning tashkiliy-huquqiy shakli.
   

Bu yerda shuningdek xo‘jalik shartnomalari, kontraktlar, bitimlar va boshqa zarur hujjatlarning turlari ishlab chiqiladi. Firmaning yuridik xizmati ma’muriyat, texnologik va moliyaviy xizmatlar bilan birga bosh kadrlar blokiga kiradi.

9. 
   Tavakkallarni boshqarish. U o‘z ichiga oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan va salbiy omillarning oldini olish va bashorat qilish bo‘yicha chora -tadbirlarni oladi. Bu omillarga quyidagilar kiradi: bankrotlik xavfi; soliq xizmati, sanitariya-epidemiologiya nazorati, davlat avtomobil nazorati, O‘zbekiston Respublikasi Milliy banki tuzilmalari, xo‘jalik sudi, mahalliy organlarning sanktsiyalari; shartnomalar, kontraktlar va bitimlar bo‘yicha penyalar, jarimalar, neustoykalar.
   

Katta tavakkallarga shuningdek firmadagi nizoli vaziyatlar, valyuta kurslarining o‘zgarishlari, valyuta devalvatsiyasi. Inflyatsiya va boshqalar kiradi.

Tavakkallarning oldini olishni quyidagilar ta’minlaydi: yuridik, moliyaviy va marketing xizmatlaridagi kadrlar malaksining yuqori darajadaligi; soliq rejalashtirilishi, bitimlar va boshqa fuqaroviy-huquqiy aktlar tizimining mavjudligi; tavakkallarning oldini olish va ushbu faoliyat turi bilan shug‘llanayotgan xodimlarni rag‘batlantirish tizimining kiritilishi.

10. 
    Moliyaviy rejalashtirish. Bu biznes-reja ishlab chiqishning eng muhim va murakkab bosqichidir. U, ayniqsa kreditorlar va invstorlar uchun alohida qiziqish uyg‘otadi, chunki o‘zidan oldingi barcha bosqichlarning natijalarini umumlashtiradi, turistik biznes korxonasining investitsiyalar va kreditlardagi umumiy ehtiyojini asoslab beradi, tadbirkorlik loyihasining iqtisodiy samaradorligini belgilab beradi.
    

Moliyaviy reja uchta asosiy bo‘limni o‘z ichiga oladi:

• 
  daromadlar va xarajatlar (kirim va chiqim);
  
• 
  pul tushumlari va to‘lovlar (kassa byudjeti yoki naqd pullarning harakati);
  
• 
  balans (aktivlar va passivlar).
  

Daromadlar va xarajatlar rejasiga qo‘shimcha ravishda investorlar odatda zararsizlik nuqtasi hisob-kitobini talab qilishadi. Bu turistik mahsulotni to‘la o‘tkazishdan olingan umumiy daromadlar uni ishlab chiqarish, ilgari surish va realizatsiya qilish bilan bog‘liq xarajatlarni qoplab ketadigan vaziyatni baholashga imkon beradi. Ya’nikim, bu ko‘rsatkich firmaning xarajatlari uning daromadlari hisobiga qoplanib ketishi uchun sotilishi shart bo‘lgan mahsulot birligi (turlar, yo‘llanmalar)ning miqdorini aks ettiradi.

Zararsizlik nuqtasini hisoblab chiqarish uchun quyidagi formula qo‘llaniladi:

(2.1.)

bu yerda S – zararsizlikka (zararsizlik nuqtasi) erishish mumkin bo‘lishi uchun ishlab chiqilgan tovarlar (turlar (sayr), xizmatlar, yo‘llanmalar) soni;

X_doimiy – vaqtning tahlil qilinayotgan davri (ko‘pincha yil) davomida turistik mahsulotning butun hajmini ishlab chiqarish, ilgari surish va sotish uchun zarur bo‘lgan doimiy xarajatlarning umumiy summasi;

X_o‘zg – turistik mahsulot birligini tayyorlash, ilgari surish va realizatsiya ilish uchun zarur bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar summasi;

N_r – turistik mahsulot birligini realizatsiya qilish narxi.

Doimiy xarajatlar (X _doimiy) o‘z ichiga quyidagilarni oladi:

• 
  taraflar tashkilotlarining turistik mahsulot ishlab chiqarishda xizmat ko‘rsatishga bo‘lgan huquqni sotib olishga ketgan sarflari (turistlarni joylashtirish va ovqatlantirish, transport, ekskursiya, tibbiy, viza va boshqa xizmat ko‘rsatish turlari);
  
• 
  bevosita turistik mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar (binolar va texnik vositalarni ijaraga olish, bank krediti va investitsiyalarni qaytarshi, ular bo‘yicha foizlar to‘lash, amortizatsiya qaytarmalari, kommunal xizmatlarga ketgan xarajatlarni to‘lash);
  
• 
  korxonaning nakladnoy sarflari.
  

o‘zgaruvchan xarajatlarga (X_o‘zg) – quyidagilar kiradi:

• 
  turistik mahsulotni ilgari surish va sotish bilan bog‘liq tijorat xarajatlari;
  
• 
  turistik mahsulotni o‘tkazishni rag‘batlantrish bo‘yicha tadbirlarga ketgan sarflar;
  
• 
  o‘tkazish bilan bog‘liq xizmat safari (komandirovka) xarajatlari.
  

Zararsiz ishlashni ta’minlaydigan ishlab chiqarish hajmini hisoblab chiqishda biznes-rejada ko‘rsatilgan bashorat qiluvchi ko‘rsatkichlarga tayanish zarur.

Agar realizatsiya qilish mo‘ljallanayotgan turistik mahsulotning bozor narxi unga ketgan barcha xarajatlarni qoplamaydigan bo‘lsa, u holda uning tannarxini pasaytirish yoki barqaror talabga ega boshqa mahsulot (xizmat)ni taklif qilib uni chiqarishdan voz kechish kerak.

Ishlab chiqarishning zararsizligi, turistik mahsulotni ilgari surish va realizatsiya qilish – dinamik kattalikdir.

11. 
    Investitsion rejalashtirish. Firmaning faoliyatini amalga oshirish yoki u taklif qilayotgan turistik tovarlar va xizmatlar uchun moliyaviy yordam olish zarur bo‘lganda ishlab chiqiladi.
    

Umuman olganda biznes-reja – ish hujjati bo‘lib, qo‘yilgan vazifalar va real moliyaviy imkoniyatlarning muvofiqligi uning strategik xususiyati hisoblanadi. Batafsil ishlab chiqilgan biznes-reja sheriklar va loyihachilar bilan muzokaralar jarayonida keng qo‘llaniladigan biznes taklif uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. U firmaning shtatlariga malakali mutaxassislarni tanlab olish, shuningdek ishonchli investorlar va kreditorlarni jalb qilish uchun muhim rol o‘ynaydi.

10.4. Turistik biznes korxonalarida rejaviy-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish

Turistik soha korxonalarida rejaviy-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish korxonaning hajmi va tipiga bog‘liq. Kichik korxonalarda boshqaruv funkiyalarini batafsil taqsimlash yo‘q. Ularning birinchi rahbarlari rejalashtirish, faoliyatni tashkil qilishning barcha ikir-chikirlari va yo‘nalishini mustaqil belgilaydilar.

O‘rta va yirik korxonalar strategik, taktik va joriy kalendar rejalarini markazlashtirishdan xoli holda, tashkiliy tuzilish, turli xizmatlar mutaxassislari va xodimlari o‘rtasida majburiyatlarni taqsimlash, boshqaruvchilarning bir-biriga bo‘ysunishi, firmaning barcha funktsiyalarini yaxlit holda nazorat qilish va muvofiqlashtirishni hisobga olgan holda ishlab chiqadilar. Chunki aynan tuzilmaviy bo‘linmalarda turistik mahsulot ishlab chiqarish va uni o‘tkazish, firma faoliyatining turli yo‘nalishlari bo‘yicha operativ rahbarlik qilish borasida tajribaga ega xodimlar jamlangan.

Bo‘linmalar faqat joriy rejagagina emas, balki taktik, ba’zan esa strategik rejaga kiritish uchun takliflar ishlab chiqadilar va ilgari suradilar.

Amaliyotda turistik faoliyatda rejalar tuzish bo‘yicha ishlarni tashkil qilishning uchta sxemasi qo‘llaniladi: firma tuzilishining ierarxik strukturasi bo‘yicha «yuqoridan quyiga», «quyidan yuqoriga» va doiraviy rejalashtirish (qarama-qarshi usul).

Yirik va o‘rta turistik firmalarning ko‘pchiligida tashkiliy markazlashtirilgan rejalashtirish «yuqoridan quyiga» qarab amalga oshiriladi. Bunday yondashuvda reja strategiyalari boshqaruvning yuqori darajasida ishlab chiqiladi, unda maqsadlar, turistik tovarlar va xizmatlar bozoridagi faoliyatning asosiy yo‘nalishlari, asosiy marketing vazifalari, firmani rivojlantirish yo‘llari aniqlab olinadi, shuningdek rejadagi barcha tadbirlar va ularni amalga oshirish mexanizmining bir-biriga bog‘liqligi ta’minlanadi.

Keyin bu maqsadlar, vazifalar va ko‘rsatkichlar firma tuzilishining quyiroq bosqichlariga o‘tkazilish darajasiga qarab, yanada batafsilroq ravishda bo‘linmalar yoki alohida xodimlarning rejalariga kiritiladi. Konkret bajaruvchilar yoki bajarishda ko‘maklashuvchilar bilan rejadagi vazifalar kelishib olinganidan so‘ng rejalar firmaning yuqori rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi.

Rejalashtirishni bunday tashkil qilish korxonani boshqarishning yuqori darajasida (direktorlar kengashi, prezident yoki ijrochi direktor, iqtisod bo‘yicha vitse-prezident va sh.k.) muhim qarorlarni markazlashtirishga asoslanadi. Bunday tashkillashtirish tuzilmalarning (filiallar, byurolar va h.k.) kalendar rejalarni umumfirma ko‘rsatkichlari bazasida ishlab chiqishdagi ba’zi mustaqilligiga yo‘l qo‘yadi.

«Quyidan yuqoriga» rejalashtirish joylarda (tuzilmaviy bo‘linmalar, bajarishda ko‘maklashuvchilar) rejalar ishlab chiqilishini, ularning korxona (firma) umumiy rejasi darajasida kelishilishini, muvofiqlashtirilishini va tuzilishini o‘z ichiga oladi.

Qarama-qarshi rejalashtirish hozir aytib o‘tilgan har ikkala usulni o‘z ichiga oladi. «Yuqoridan quyiga» jarayonida umumiy maqsadlar (umumiy strategiya, turizmning turlari va ularning umumiy salmog‘i, boshqa korxonalar bilan aloqalar, xo‘jalik faoliyatini nazorat qilish, muvofiqlashtirish va boshqalar) bo‘yicha dastlabki rejalashtirish amalga oshiriladi. Quyiroq darajalarda dastlabki reja tegishli ko‘rsatkichlar bilan konkretlashtiriladi.

Keyin jarayon teskarisiga qarab ketadi, ya’ni «quyida yuqoriga» boshlanadi. Bu bosqichda rejaga samaraliroq qarorlar kiritiladi, uning umumiy tuzilishidagi va tarkibiy qismlari orasidagi farqlar bartaraf qilinadi. Ehtimol tutilgan holatlarga muvofiq bu iterativ jarayon ko‘p marta – barcha kamchiliklar va kelishmovchiliklar, ayniqsa, sheriklar bilan yuzaga keladiganlarini to‘la bartaraf etishgacha amalga oshiriladi.

Qarma-qarshi rejalashtirish shakli ikkita sezilarli ustunlikka ega:

• 
  Yuqori turuvchi g‘oyalar va maqsadlarni bilish asosida quyi turuvchi harakat maqsadlari, ko‘rsatkichlari va muqobil variantlari bo‘yicha asoslangan qarorlar;
  
• 
  rejalashtirishga turistik korxonaning barcha bo‘linmalari va mutaxassislari hissa qo‘shadilar va ulardan faoliyatning konkret va umumiy nazorat ko‘rsatkichlari bo‘yicha bilimlar talab qilinadi.
  

Rejalashtirish bo‘yicha funktsional xizmatlar turistik korxonaning hajmiga bog‘liq. Ular iqtisod va moliya bo‘yicha firma vitse-prezidenti yoki tijorat direktoriga bo‘ysunadigan mustaqil guruhlar bo‘lishi mumkin. Bunday guruh tarkibiga quyidagilar kiradi: bosh hisobchi (hisobchi), rejalashtirish bo‘limi boshlig‘i, menejer-iqtisodchi (moliya, mehnat, me’yorlashtirish va boshqalar bo‘yicha), turizmni rivojlantirish va turistik marketing bo‘yicha menejerlar.

Firma ichidagi rejalashtirishni amalga oshiruvchi apparat korxonani boshqarishning turli bosqichlaridagi funktsional bo‘linmalarni (mas’ul ijrochilarni) o‘z ichiga oladi. Rejalashtirish – boshqaruvning asosiy funktsiyasi bo‘lganligi sababli, rejalashtirishning eng yuqori bo‘g‘ini direktorlar kengashi (prezident yoki ijrochi direktor) hisoblanib, korxona strategiyasi va taktikasi bo‘yicha eng muhim muammolar yuzasidan qaror qabul qiladi.

Rejalashtirish xizmatining funktsiyalari quyidagilar hisoblanadi: istiqboldagi va joriy rejalarni ishlab chiqish, ularni bajarishda ko‘maklashuvchilar bilan kelishib olish, reja ko‘rsatkichlariga tuzatishlar kiritish, ularni amalga oshirish, bajarilishini nazorat qilish.

Sanab o‘tilgan funktsiyalar turistik firmaning tipiga bog‘liq. U ixtisoslashtirilgan yoki diversifikatsiyalashgan bo‘lishi mumkin (10.4.1.–jadval).

10.4.1.-jadval.

Har xil turdagi turistik firmalarda rejalashtirishning xususiyatlari

Firmaning rejalashtirish xizmati	Turistik firmaning tipi
	Ixtisoslashtirilgan	Diversifikatsiyalashgan
Vazifasi	Strategiya, taktika va strukturani shakllantirish	Bo‘linmalarning strategiyasi, taktiksi va tuzilishini birlashtirish
Foyalar va maqsadlarni asoslab berish, rejani ishlab chiqish	Markazlashtirilgan holda	Bo‘linmalar bo‘yicha markazdan xoli holda
Marketingni izlash va rejalashtirish	Rejalashtirish va marketing xizmatlari kuchi bilan	Har bir tuzilmaviy bo‘lim va bo‘linmalarda
Hal qilinadigan asosiy masalalar	Faoliyatni tahlil qilish, raqobatbardoshlikni, mahsulot o‘tkazish bozorlarini baholash, turistik tovarlar va xizmatlarni takomillashtirish, ularning hajmini oshirish	Har bir bo‘linma bo‘yicha faoliyatni tahlil qilish, yangi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqish, ularning assortimentini o‘tkazish bozorlarini kengaytirish
Faoliyatni nazorat qilish	To‘g‘ridan-to‘g‘ri	Moliyaviy

Firmada faoliyatning yillik rejasi eng mukammal ishlab chiqiladi. Unda bozorda talabga ega bo‘lgan va raqobatchilarga qaraganda turistik korxona samaraliroq va o‘zi uchun foydaliroq bo‘lgan, taklif qiladigan xizmatlarning rejasi oylar bo‘yicha batafsil bayon qilinadi.

Shunay qilib, turistik biznes korxonasidagi rejaviy-iqtisodiy ish eng asoslangan haraktlarni qidirishga, rejali qarorlarni tizimlashtirishga, tijorat faoliyatida noto‘g‘ri qarorlar qabul qilish tavakkalini kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Xulosa

Har qanday mamlakatda turizmni rivojlantirishda rejalashtirish majburiy hamda juda muhimdir. Rejalashtirish turizmni rivojlantirishning barcha bosqichlarida - xalqaro, milliy, mintaqaviy, mahalliy, shuningdek firmalar darajasida amalga oshirilishi kerak. Bu sohani rejalashtirish nazorat qilinadigan, kompleks va barqaror asosda bo`lishi kerak. Turizm tartibsiz rivojlanayotgan joylar ko`pincha ham mahalliy aholining hayotiga, ham turistlarning dam olishiga zarar yetkazayotgan ekologik va ijtimoiy muammolardan ziyon ko`rmoqda. Nazorat qilinmaydigan turizm tumanlari rejali asosda rivojlanayotgan turistik markazlar bilan samarali raqobat qilishga qodir emas. Bunday tumanlarni rejali yondashuv asosida qayta tashkil qilish mumkin, biroq bu katta mablag`lar va ko`p vaqt sarflashni talab qiladi.

Tayanch so`zlar: iqtisodiy rivojlantirishning strategik yo`nalishlari, yirik ijtimoiy va ilmiy-texnik dasturlar, mamlakat byujеti, mudofaaga qilinadigan sarf-xarajatlar, strukturaviy rеja, ob'еktlarning standartlari

Nazorat savollari

1. 
   Rejalashtirishning mohiyati, ob’ektiv zarurati va maqsadlarini ochib bering.
   
2. 
   «Rejalashtirish» tushunchasiga ta’rif bering, uning turizm sohasidagi xususiyatlarini tavsiflang.
   
3. 
   Turli bosqichlarda turizmni rejalashtirishda hal qilinadigan asosiy vazifalarni ko‘rsating.
   
4. 
   Turizmni rejalashtirishning kompleks tizimining mohiyati nimada?
   
5. 
   Turizmni barqaror rivojlantirish kontseptsiyasi.
   
6. 
   Turizmni strategik rejalashtirish.
   
7. 
   Turizmni rivojlantirishni rejalashtirishda mahalliy hokimiyat organlari va jamoatchilikning ishtiroki nimdad namoyon bo‘ladi?
   
8. 
   Turizmni rejalashtirishda qo‘llaniladigan asosiy metodlar.
   
9. 
   Turizmni rivojlantirishga nisbatan ekspert baholashiga tavsif bering.
   
10. 
    Turistik faoliyat korxonsining biznes-rejasini ishlab chiqishning metodologik asoslarini ochib bering.
    
11. 
    Turistik biznesda biznes-rejani shakllantirishning xususiyatlari va bosqichlarini tavsiflang.
    
12. 
    Turistik sohadagi korxonalarda rejaviy-iqtisodiy ishni tashkil qilish nimadan iborat?
    

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Биржаков.Б. Никифроф В.И. Индустрия туризма. 2003 г

2. Бгатов А.П. Туристские формальности. Учебное пособие. 2004.

3. География туризм. Романов А.А. Саакянц Р.Г. Романов А.А. 2003 г.

4. Зайцева Н.А.Менеджмент в социально-культурном сервисе и туризме. 2003

5. Лицензирование и сертификацие в туризме. Учебное пособие Дехтярь Г.М.: Финансы и статистика, 2003 г.

6. Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2004.

7. Организация туризма Учебное пособия под ред. Н.И. Кабушкин, А.П.Дуровича.- Мн. Новое знания, 2003.

8. Планирование туризма. Учебное пособие. Юреев А.П. Донецк 2003 г.

9. Information and Documentation Resource Centres For Tourism. WTO.2004.

10. Internet saytlar.

www.interunion.ru – туристские ассоциации

www.wttc.org – Всемирный Совет по путешествиям и туризму

www.tag-group.com – Консультативная группа по вопросам туризма (TAG)

11-MAVZU. TURIZMDA INVESTITSIYA LOYIHALARINING SAMARADORLIGINI BAHOLASH

11.1. Turizm investitsiyasi loyihalarining xususiyatlari

11.2. Turizm industriyasida xorijiy investitsiyalarning usullari va shakllari

11.3. Turizm loyihalarining rivojlantirilishi

11.4. Turizm rivojlanishida xorijiy investitsiyalar roli
11.1. Turizm investitsiyasi loyihalarining xususiyatlari

Investitsiya loyihasi asosining tushunchasidan kelib chiqqan holda turizm investitsiyasi loyihasi quyidagi shaklda izohlanadi. Mavjud va kelgusidagi turizm talabining bir qismini qarshilash uchun, kirishuvchan va jamiyat foydasiga, iqtisodiy tamoyilga mos qilib tayyorlangan va formula qilingan iqtisodga turizm bilan bog’liq maxsulot va xizmat taklif qilish maqsadini tashigan loyihalarga «Turizm investitsiyasi loyihasi» deyiladi. Turizm investitsiyasi loyihasi asosiga, turizm sohasining xususiyati ichida quyidagi izohlashni keltiramiz. Turizm investitsiyasi loyihasi mavjud turizm potentsialini baholantirish, mahalliy va xorijiy turist talabini qarshilash, yangi tayyorgarlik imkoniyatlarni yaratish, mamlakatga valyuta kirishini ro’yobga chiqarib milliy rivojlanishga yordamchi bo’lish, tijoriy joyda foyda olish kabi maqsadlardan bir nechtasini ro’yobga chiqarish yuzasidan, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarib sotish uchun turizm bo’limlarining qurilish va ishlatilishiga qaratilgan loyiha ishlarining yig’indisidir³⁷.

Turizm sektorida investitsiya loyihalari, bevosita turizm muassasasi va korxonalari, boshqa iqtisodiy korxonalardan farqli bo’lgan ma’lum xususiyatlar tashiydilar. Investitsiya beruvchi shaxs yoki korxonalar bilan loyiha tuzuvchi va baholantiruvchi mutaxassislar sektorning bosh xususiyatlarini yaqindan tanishlari, investitsiya qarorlarining olinishidan ratsional harakat qilib qolmasdan, eng mos qarorlarga erishishda asosiy unsurni hosil qiladi. Turizm sektorining tuzilishida mavjud bo’lgan dalillarning ko’pchiligi yuqori saviyalarda foyda olishlikning ro’yobga chiqishiga monelik qilmoqdadir. Turizm investitsiyalari ichida tunash korxonalari barqoror sarmoya miqdorining boshqa industriyalarga qaraganda juda ko’p ajratiladigan investitsiyalardir. Turizm investitsiyalaridagi bu barqaror sarmoya qalinligi, barqaror baholar ko’pligi, xususan sarmoyaning rentabelligi jihatidan va sarmoya aylanish tezligi jihatidan ahamiyatli bir omildir.

Investitsiya - bir muddat ichida ishlab chiqarilgan maxsulot va xizmatlarning xususiy sektor va davlat sektori tomonidan tugatilmagan va eksport qilinmagan shaklidir. Turizm investitsiyalarining xususiyatlari sababli barqaror sarmoya investitsiyasining tushunchasini mikroiqtisodiy darajada ham ko’rib chiqish kerak bo’ladi.

Bu paytda barqaror sarmoya tovarlari, inshoot investitsiyalari, asbob-uskuna, yer va bino olinishi 3 bo’limdan iborat. Faqat, turizm sektori investitsiyalari ham inshoot, usukuna va yer vositalarini o’z ichiga olmoqda. Bu dalil qarshisida, turizm investitsiyasi quyidagi shaklda ifodalanadi. “Turistlarning tunash, ovqatlanish, xordiq chiqarish va tamosha qilish ehtiyojlarini qarshilashga to’g’ri kelgan muassasa, bino va uskunalarning hammasiga ajratilgan mablag’larga turizm investitsiyasi” deyiladi. Bu tushuncha bilan, asosan yuqori tuzilish investitsiyalari qilib nomlantirilgan tunash korxonalari (mexmonxona, motel, ob’ekt, kemping, dam olish joyi, pansionat, aport-mexmonxona) nazarda tutiladi. Investitsiya loyihasi asosining tushunchasidan harakat bilan turizm investitsiya loyihasi quyidagi shaklda izohlanadi. Mavjud va kelgusidagi turizm talabining bir qismini qarshilash uchun, kirishuvchan va jamiyat foydasiga, iqtisodiy tamoyilga mos qilib tayyorlangan va formula qilingan iqtisodga turizm bilan bog’liq maxsulot va xizmat taklif qilish maqsadini tashigan loyihalarga “Turizm investitsiya loyihasi” deyiladi. Turizm investitsiyasi loyihasi asosiga, turizm sohasining xususiyati ichida quyidagi izohlashni keltiramiz. Turizmda investitsiya loyihasi mavjud turizm potentsialini baholantirish, mahalliy va xorijiy turist talabini qarshilash, yangi tayyorgarlik imkoniyatlarni yaratish, mamlakatga valyuta kirishini ro’yobga chiqarib milliy rivojlanishga yordamchi bo’lish, tijoriy joyda foyda olish kabi maqsadlardan bir nechtasini ro’yobga chiqarish yuzasidan, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarib sotish uchun turizm bo’limlarining qurilish va ishlatilishiga qaratilgan loyiha ishlarining yig’indisidir.

Turizm sektorida investitsiya loyihalari, bevosita turizm muassasasi va korxonalari boshqa iqtisodiy korxonalardan farqli bo’lgan ma’lum xususiyatlar mavjud. Investitsiya qiluvchi shaxs yoki korxonalar bilan loyiha tuzuvchi va baholantiruvchi mutaxassislar sektorning bosh xususiyatlarini yaqindan tanishlari, investitsiya qarorlarining olinishidan ratsional harakat qilib qolmasdan, eng mos qarorlarga erishishda asosiy unsurni hosil qiladi. Turizm sektorining tuzilishida mavjud bo’lgan dalillarning ko’pchiligi yuqori saviyalarda foyda olishlikning ro’yobga chiqishiga monelik qilmoqdadir. Turizmda investitsiyalari ichida tunash korxonalari barqaror sarmoya miqdorining boshqa industriyalarga qaraganda juda ko’p ajratiladigan investitsiyalardir. Turizmga ajratilgan investitsiyalardagi bu barqaror sarmoya, barqaror baholar kupligi, xususan sarmoyaning rentabelligi jihatidan va sarmoya aylanish tezligi jihatidan ahamiyatli bir omildir. Barqaror xarajatlarning yuqori bo’lishi turistik korxonalarda, xususan investitsiya qilingandan keyin boshqarish jarayonida barqaror xarajatlar asosiy xarajatlarning 70-80% nisbatigacha ko’tariladi. Buning asosiy sababi, energetika, ta’mirlash, personal, amortizatsiya, foiz va shunga o’xshash xarajatlarning to’liqligidan mustaqil bo’lib davomiylik ko’rsatishi kerak. Barqaror xarajatlarning yuqori bo’lishi, rentabellik jihatdan ahamiyatli bir rahamdir va foydaga o’tish nuqtasining ijro va hajmi, foydalanish miqdori munosabatini og’irlashtirmoqda. Turizm investitsiyasi jihatidan eng ahamiyatli xususiyat va kritik omil bu aloqadir. Quyi tuzilish muassasalari (yo’l, suv, elektr - energiya, kanalizatsiya, telefon va h.k) butunlay bo’lmagan joylarga qilingan turizm investitsiyasining foydali bo’lishi imkonsizdir.

11.2. Turizm industriyasida xorijiy investitsiyalarning usullari va shakllari
Katta miqdorda xorijiy yordam olayotgan mamlakatlar industrial-sanoat taraqqiyotida istalgan sur’atlarga tezda erishmoqdalar (urushdan keyingi yevropa va YAponiya). Ammo investorlar (asosan - AQSH, yevropa ittifoqi, YAponiya) bu mamlakatlar ichidan ular egallab turgan harbiy-siyosiy yoki energetik-xom-ashyo jihatdan muhim va hal qiluvchi pozitsiyalarga qarab alohida strategik mavqega ega bo’lgan davlatlarni tanlab oladilar. Bunday davlatlarga moliyalashtirish o’ta saxiylik bilan, uzoq muddatga va foizlar nuqtai nazaridan imtiyozli shartlarda amalga oshiriladi. Ammo buning salbiy tomoni ham borki, bu investorlarning o’z shartlarini qo’yishlari va ularning bajarilishini talab qilishlaridan, ularga qaramlik yuzaga kelishidan va hokazolardan iborat. Investitsiyalashning usul va shakllari turlicha bo’lishi mumkin. Masalan:

1. Turkiya va maxsus konsortsium (AQSH q 12 Farbiy yevropa mamlakatlari q 3 ta xalqaro moliyaviy tashkilot), hamkorlar (investorlar) soni ko’payganda birinchidan, mamlakatning har bir investorga shaxsan qaramligi kamayadi, ikkinchidan, kerakli miqdorda xorijiy yordam tushumi (inqirozlar davrida iqtisodiy yordamning dinamik va barqaror bo’lishi) kafolatlanadi.

2. YAponiya, o’zaro yordam va hamkorlik maqsadlarida faoliyat ko’rsatgan holda, investitsiyalashni aktsiyalarni sotib olish va uzoq muddatli qarzlar berish orqali amalga oshiradi. Bu yul bilan u o’zini mamlakatning bozori va iqtisodini egallab oluvchi emas, balki integratsiya tarafdori qilib ko’rsatadi. Ammo ayni paytda u kuplab kompaniyalar aktsiyalarining nazorat paketiga egadir va ularning faoliyatini nazorat qilib boradi.

3. Farbiy yevropa investorlarining ana’anaviy usullari xorijiy kompaniyalarning mutlaq sohiblari bo’lib olishga qaratilgan.

Iqtisodiy taraqqiyotni eng samarali tashqi moliyalashtirish davlatlararo asosda xalqaro moliyaviy tashkilotlarni jalb qilgan holda amalga oshiriladi.

Investitsiyalar:

- beg’araz yordam;

- kreditlar;

- subsidiyalar;

- qo’shma korxonalar;

- aktsiyalarni sotib olish va hokazo.

Investorlar uchun asosiy shartlar:

1) erkin konvertlanadigan valyutadagi foyda;

2) Ichki va tashqi siyosiy vaziyatning barqarorligi.

Investitsiyalashni sekinlashtiruvchi omillar quyidagilardir: xom-ashyo zaxiralarining cheklanganligi; ishchi kuchi sifatining pastligi; mexnat unumdorligining pastligi; valyutaning konvertirlanmasligi; ichki bozorning torligi va aholi to’lov qobiliyatining pastligi.

Xozirgi paytda xorijiy investorlar tog’-kon sanoati va tijorat maqsadidagi transport vositalarini ishlab chiqarishga katta qiziqish bilan qaramoqdalar. Jahon bankining bergan bahosiga ko’ra, 1994-96 yillarda moliyalashtirish ehtiyojlarining 600-700 mln. AQSH dollari miqdorida bo’lishi mo’ljallanmoqda. Bunday investitsiyalar uchun asos kuchaytirilib, islohotlar jadallashtirilsa, bevosita xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi 1997 yilga kelib yiliga 200-250 mln AQSH dollari darajasida bo’lishi mumkin.

Demak, shundan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston xorijiy investorlarni o’zining tabiiy resurslari va iqtisodiy salohiyati bilan o’ziga jalb qilmoqda.

Ammo investitsiyalashning huquqiy bazasini ta’minlash va qulay muhit yaratish uchun mumkin bo’lgan barcha shart-sharoitlarni yaratish lozim. Barcha to’siqlarni, shu jumladan katta ahamiyatga ega bo’lgan byurokratik to’siqlarni oxirigacha bartaraf qilish zarur. SHuningdek, axborot bazasi bilan bog’liq katta muammo mavjud. O’zbekiston uzoq vaqtgacha axborot vakuumida qolib keldi. Bugun ham ahvol deyarli o’zgarmagan. Uzoq vaqtgacha statik kuzatishlar o’tkazilmagan va tabiiy va mexnat resurslarining, iqtisodiyotning turli sohalarining holati tahlil qilinmagan va hokazo.

Bugungi kunda jahon axborot asri bo’sag’asida turgan bir paytda, O’zbekistonga ma’lumotlar banklar, turli kompyuter va telekommunikatsiya tarmoqlari suv bilan havodek zarurdir, chunki biz rivojlangan kommunikatsiya tarmog’ining xorijiy investorlarni qiziqtiruvchi asosiy omil ekanligiga ishonch xosil qilib ulgurdik.
11.3. Turizmda investitsiya loyihalarining rivojlantirilishi
Turizm loyihalarini rivojlantirish bosqichlarning barchasi tez sur’atlarda o’sib bormoqda. Bu yerda eng ma’lum va ahamiyatli muammo quyi tuzilmaning qaysi nisbatida turizm investitsiyasi bilan to’g’ridan bog’lanishda bo’lganidir. Biror turistik joy uchun qilingan havo maydonining (aeroportning) kengaytirilishi, yangi bir quruqlik yo’lining qurilishi ayni vaqtda hamma mintaqa transportiga va boshqa sektorlarga foydali bulmoqda. Masalan: turistik muassasalar kompleksi uchun ro’yobga chiqarilgan suv va kanalizatsiya kanallaridan, kompleksning joylashish nuqtasidan shahar, tuman yoki qishloq aholisi ham foydalanadi. Turistik muassasalar qurish uchun qilingan quyi tuzilma investitsiyasi boshqa sektorlarda va qo’shni tumanlarda ham foydalanilganidan turistik muassasalar qurilishi sababi bilan ro’yobga chiqqan quyi tuzilma investitsiyasi tannarxini faqat u muassasalar bilan bog’liq qurish va u muassasalarning tannarxiga qo’shish va tannarx xisoblarini bunga ko’ra yuritish noto’g’ridir. Buning aksincha, turistik muassasalar asosan shahar mexmonxonalari, shaharning mavjud hamma quyi tuzilish imkonlaridan foydalanmoqda. Faqat bu foydalanish mavjud bir davlat xizmati investitsiyasidan foydalanish chegarasidan o’tmaydi.

Turizm talabining investitsiyaga ta’siri, har qancha investitsiya loyihalarining tayyorlanish bosqichida bozor vazifalarining ichkarisida o’rganilgan bo’lsa ham ko’pincha ratsional bo’lmagan omillarga bog’liq bo’lgani uchun o’lchanish va baholantirilishi ham qiyindir. Ichki va tashqi turizm talabi faqat daromad kabi iqtisodiy omillarning rol o’ynagani bir soha bo’lmasdan moda, ko’rgazma, iste’mol havosi, snobizm, ijtimoiy-psixologik omillar kabi bir nechta omil ham turizm talabining ta’sirchisidir. Turizm bozorini yaxshi o’rganish, havas anketalarini qo’llash, davomli bozor nazorati qilish shartdir. Faqat, turizm sektoridagi loyihalarning hech bir vaqt har qaysi bir sektor loyihasi kabi oddiy bir shaklda buyurilib qo’lga olinmasligini bilish kerakdir. SHu sababli ham sektorlar orasi alternativ investitsiya loyihasi muhokamasini qilish juda qiyindir. Turizm investitsiyasi loyihalarining milliy iqtisodga bo’lgan ta’sirlari yuqori, hosil qilganlari korxona foydaliligi boshqa sektorlarga qaraganda juda kam qanoatlantiruvchi bo’lgani uchun bu loyihalarning baholanishida alternativ loyihalar asosiy o’rinni egallaydi va munosib qurilgan va loyihalarning rag’batlantirish tadbirlaridan keraklicha foydalanishlari asos qilib olinadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun jismoniy rejalashtirish ishlarining bir butunlik ichida yuritilishida xisoblanmaydigan foydalar bo’lmoqtadir.

Turizmda investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari turizm investitsiya loyihalarida bajarila olishning tekshirilishi uchun, oldin investitsiya loyihasining ro’yobga chiqarilishi tahlil qilinadi. Undan keyin, rivojlantirish ishlarining yuzaga chiqargani natijalar, ma’lum kriteriyalar jihatidan mezonlashtirish tahlili tobe tutiladi. SHunday qilib, investitsiya loyihalarining moliyalashtirilishi tugatilgan loyihalarning tadbiq qilish sohasiga qo’yilish yoki qo’yilmasligi qaror qilinadi, investitsiya alternativlaridan qaysisining yoki qaysilarining tanlanishida makro va mikro iqtisodiy yo’nalishidan manfaatli bo’lishi aniqlangan bo’ladi.

Loyihani moliyalashtirish operatsiyasining ob’ektiv bir ko’z bilan va ma’lum kriteriyalarga asoslanib yuritilishi, beriladigan qarorning to’g’riligi va manba ta’minlanishida eng samarali sohalarning belgilanishi majburiydir. SHunday ekan loyihani tayyorlagan kishi yoki guruh mavzuga odatlanganligi sababida qilingan xatolarni aynan qabul qilish va yangilash orzusida bo’ladi. SHu sababli, investitsiya loyihalarini moliyalashtiradigan kishi yoki guruh bilan tayyorlangan kishi yoki guruhning farqli bo’lishi mavzusi ustida talabchanlik bilan yoritilishi kerak, har qancha turizmda baza yaratish, valyuta kirimini yaratish kabi funktsiyalarga sohib bo’lsa ham bu xususiyatlar turizm sohasida qilinadigan har qanday investitsiyaning munosib bo’lish yoki bo’lmasligini qaror bera olish uchun yetarli soliqlar emasdir. SHu sababli turizm investitsiya loyihalarining hosil qiladigani foydalar bilan keltiradigani tannarxlarning qiyoslanish yo’liga ketilishi kerak. Xususan, industriya loyihalarining moliyalashtirilishida qo’llanilgan uslublar, turizm investitsiyasi loyihalarini moliyalashtirish uchun ham joriy qilinadi. Turizmda investitsiya loyihalarining moliyalashtirilishi uchun oldin bozor izlanishlari aniqlangan bo’lishi, to’liqlik nisbatlari bilan loyihada qo’llaniladigan narxlarning sog’lom va ishonchli soliqlarga tayanib tayanmasligi nazorat qilinishi kerak.

Turizmda investitsiya loyihalari, ma’lum bir tovar yoki xizmat ishlab chiqarilishga ajratilishi, ko’zlangan manbalarning iqtisodiy va moliyaviy tomondan avantajli bir ta’minlanish bo’lish bo’lmasligini ko’rsatishi yuzasidan ro’yobga chiqarilmoqda.
11.4. Turizm rivojlanishida xorijiy investitsiyalar roli
Turizmga sarflanadigan investitsiyalar haqida va umuman investitsiyalar haqida gapirish uchun avvalo xorijiy investitsiyalarning nima ekanligi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lish kerak. O’zbekiston Respublikasining 1994 yil 5 mayda qabul qilingan “Xorijiy investitsiyalar va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi Qonuniga ko’ra O’zbekiston Respublikasida quyidagilar xorijiy investor bo’lishi mumkin:

•  chet el davlatlari;

•  xorijiy huquqiy shaxslar;

•  xalqaro tashkilotlar;

•  chet el fuqarolari, birlashmalari;

•  O’zbekiston Respublikasining chet elda doimiy yashovchi fuqarolari

Mazkur qonunning 2-moddasiga ko’ra mulkiy qiymatlarning barcha turlari va ularga bo’lgan egalik huquqlari hamda chet el mulkiga bo’lgan huquqlar, xorijiy investorlar tomonidan ob’ektlarga va xorijiy investitsiya bo’lishi mumkin.

Xorijiy investitsiyalarning asosiy qismi yevropa ittifoqiga to’g’ri keladigan boshqa SHarqiy va Markaziy yevropa mamlakatlarida farqli ravishda Rossiyada birinchi o’rinni SHveytsariya va AQSH egallaydi - bu mamlakatlarga jami kapital qo’yilmalarning 51% to’g’ri keladi.

1995 yildagi muvaffaqiyatlarga qaramay, RF xozircha bozor munosabatlariga o’tishda ayniqsa kuchli ilgarilab ketgan bir qator SHarqiy va Markaziy yevropa davlatlaridan orqada qolmoqda. Vengriya 1995 yilda 3500 mln, Polsha - 1510 mln, CHexiya - 2500 mln AQSH dollari miqdorida investitsiyalarni jalb qila oldi.

Xorijiy kapitallar mintaqaga “xususiylashtirish to’lqinlari” va “iqtisodiy sog’lomlashtirish” tufayli oqib kelab boshladi.

MDH mamlakatlarining deyarli barchasi sezilarli siljishlarga erishdilar. Armaniston 1995 yilda $10 mln bevosita xorijiy investitsiyalarni jalb qildi; Ozarbayjon - $110 mln; Belorussiya - $20 mln; Qozog’iston - $284 mln; Qirg’iziston - $515 mln; Moldova - $32 mln; Tojikiston - $15 mln; Ukraina - $200 mln; O’zbekiston - $115 mln.

Jami yil davomida jahondagi bevosita xorijiy investitsiyalar 40%ga o’sib, $35 mlrd ga yetdi. Bu sohada Xitoy oldinda bormoqda, xorijiy investorlar bu mamlakatga 1995 yilda $38 mlrd mablag’ sarfladilar.

YAqin o’n yillar davomida Xitoy infratuzilmasini rivojlantirishga $700 mlrd sarflanadi, bu SHarqiy Osiyo va Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari iqtisodiyotiga sarflash rejalashtirilgan maqsadli investitsiyalarning yarmidan ko’prog’ini tashkil qiladi. XXRga sarflanadigan mablag’lar barcha SHarqiy Osiyo mamlakatlari infratuzilmalarini rivojlantirishga sarflanadigan jami $1,3 - 1,5 trln investitsiyalarning taxminan 51% ni tashkil qiladi.

O’zbekiston, endi rivojlana boshlayotgan bozorga ega bo’lgan holda, yirik investitsiya loyihalari uchun zarur bo’lgan kapital xajmini ta’minlay olmaydi, qattiq valyutaga ega bo’lish qiyindir. Ammo bu muammolarning barchasini xorijiy investorlar yordamida hal qilish mumkin. SHuningdek, ilg’or texnika va texnologiyalarga, boshqaruvning ilg’or usullariga (qo’shma korxonalar tuzish orqali va hokazo) ega bo’lish va jahon bozoriga chiqish ham osonlashadi.

Prezidentimiz Oliy Majlis sessiyasida so’zlagan o’z nutqida respublikaga birinchi navbatda quyidagilar zarurligini qayd etib o’tdi:

1) Ishlab chiqarish tarmoqlarini eng yangi texnologiyalar va asbob-uskunalar bilan jihozlash, ishchilarning malakasini oshirish, jahon bozorida ishlash usullarini takomillashtirish, bizning maxsulotlarimizni sotish bozorlarini qidirib topish;

2) Mamlakatni xom ashyo yetkazib beruvchilikdan yuqori darajada taraqqiy etgan davlat darajasiga olib chiqish.

Respublikada qulay investitsion muhitni ta’minlash uchun barqaror huquqiy baza mavjuddir. Xususan, “Xorijiy investitsiyalar to’g’risida”gi, “Investitsiyalar va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi qonunlar, “Tashqi iqtisodiy faoliyatni rag’batlantirish choralari to’g’risida”gi, “Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulkni himoyalashni ta’minlash va tadbirkorlikni rivojlantirish choralari to’g’risida”gi Farmonlar qabul qilingan.

Iqtisodiy islohotlashtirish va investitsiyalar buyicha mahkamalararo qo’mita tashkil qilingan. 1995 yil 21 avgustda qabul qilingan “Xorijiy investitsiyalar buyicha Agentlik tashkil etish to’g’risida”gi Farmonga muvofiq Agentlik tashkil etildi, uning maqsadi iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish jarayonini qo’llab-quvvatlash, O’zbekistonda investitsion takliflarni tayyorlash va amalga oshirishda potentsial investorlarga va mahalliy hamkorlarga amaliy yordam ko’rsatishdan iboratdir.

Ammo xorijiy hamkorlarni tanlashda masalaning hamma tomonini xisobga olish lozim.

Xulosa
Investitsiyalar ishlab chiqarilgan maxsulot va xizmatlarning xususiy davlat sektori tomonidan tugallanmagan va eksport qilinmagan shakli bo’lganligi uchun ham uni mikroiqtisodiy darajada ham kurib chiqish kerak bo’ladi. Xozirgi paytda Respublikamizdagi turistik korxonalarga investitsiyalar keng jalb qilinmokda. Bular asosan xorijiy investorlar tomonidan ajratilmokda. Bu shuni ko’rsatadiki, xozirgi kunda mamlakatimizdagi siyosiy barqarorlik alohida ahamiyatga egadir.

Tayanch so’zlar : investitsiya, barqaror sharoit, barqaror xarajat, loyiha, moliyalashtirish.

Savollar :

•  Turizm investitsiyasi nima?

•  Turizmda investitsiya loyihasi nima?

•  Turizmda barqaror sarmoya nima?

•  Turizm loyihalarini rivojlantirish bosqichlari.

•  Turizm talabining investitsiyaga ta’siri.

•  Turizmda investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari.
Adabiyotlar

1 . I.A.Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy siyosatning ustuvor yo’nalishlari” T., “O’zbekiston” 1993y.

2. “Устойчивое развитие туризма в Узбекистане” yillik byulletenidagi tahliliy materiallar. 2000 y.

3. М.А. Морозов “Экономика туризма” Москва, Институт туризма и гостеприимство, 1999 г.

4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 8-avgust 1998 yildagi №346 «Turistik tashkilotlar faoliyatini takomillashtirish haqidagi» qarori.

5. В. Г. Гуляев. «Правовое регулирование туристической деятелности». 2003.

6. Вопросы финансового обеспечения иностранного туризма, организация расчетов и бухгалтерского учета. М.Инс. туризма, 2003.

7. Болшой Глосарий терминов международного туризма- Биржаков М.Б., Никифров В.И 2002 год.

8. География международного туризма: Страну СНГ и Балтики. Учебн. пособие Гайдукевич Л.М Хомич С.А., Аношко Я.И. 2004.

9. Лицензирование и сертификацие в туризме. Учебное пособие Дехтяр Г.М.: Финансы и статистика, 2003 г.

10. Маркетинг в туризме. Учебное пособие 3-е изд., стереотип, (ГРИФ) Дурович А.П. 2004 г.

11. Прикладной туроперейтинг. Учебное пособие Ушаков Д.С. 2004 г.

12. Уокер Д.Р. Введиние в гостипремство. Уч. пос. 2002.

13. Н.И. Кабушкин Менеджмент туризма “Новое знание” 1999 г.

14. В.Г.Гуляев “Правовое регулирование туристической деятелности” М. 1998 г.

15. И.Т. Балабанов “Экономика туризма” М. Финансы и статистика 2000 г.

16. М.В. ефремова “Основы технолгии туристического бизнеса” 1999 г.

www.interunion.ru – туристические организации

www.world-tourism.org – Всемирная туристическая организация
12-MAVZU. TURISTIK KORXONALARNI LITSENZIYALASH
12.1.Turizmda litsenziya olish

12.2. Turizm faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxonalarga litsenziya berish tartiblari

12.3. Xalqaro turistik faoliyatning ro’yxatdan o’tish tartibi va shartlari

1. 
   Turizmda litsenziya olish
   

Turistik firmaning turizm sohasidagi faoliyatining zaruriy sharti - unda litsenziya (ruxsatnoma)ning mavjudligidir. Turizm faoliyatini litsenziyalash turizmni tartibga solishning muhim bo’g’inidir. O’zbekistonda turizmni litsenziyalash bir necha yillar mobaynida amalga oshirilib kelinmoqda. Bu sohadagi ishni tashkil etishda ham muayyan tajriba to’plangan. 1994 yilda O’zbekiston Respublikasida turizm birinchi marotaba litsenziyalanadigan faoliyat turlariga kiritilgan edi. SHu jumladan, Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 19 apreldagi 215-sonli qarori bilan litsenziyalanishi lozim bo’lgan ba’zi bir faoliyat turlari joriy etildi (shu jumladan, turizm sohasida ham) va litsenziyalarni berilishini rasmiylashtirishga doir umumiy nizom ham tasdiqlandi. Litsenziyalash usullarini sinovdan o’tkazib borish, qonunchilik bazasini o’zgarishi va tahlil qilish va hal etishni talab qiladigan muammolarni vujudga kelishi bilan 1998 yillar «O’zbekiston respublikasida turizm faoliyati bilan shug’ullanish uchun ro’yxatdan o’tish va litsenziya berish qoidasi» yangi tahriri kuchga kiritildi. Ushbu qoida mulkchilik shakli va idoraviy mansubligidan qat’iy nazar yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan va turizm sohasiga amaldagi qonunchilikka muvofiq faoliyat yuritayotgan korxona, birlashma va tashkilotlarni ro’yxatdan o’tkazish va ularga litsenziya berish tartibini belgilab beradi. YAngi bosqichdan turizm sohasida faoliyat ko’rsatadigan ishtirokchilariga talab kuchaytirildi. SHuningdek litsenziyalarning bekor qilinishini (chaqirib olinishini) ko’zda tutuvchi holatlar belgilandi. Turizm faoliyati bilan shug’ullanish uchun litsenziya “O’zbekturizm” Milliy Kompaniyasi tomonidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi komissiya qarori asosida beriladi. Turizm faoliyati bilan shug’ullanish uchun litsenziya 5 yil muddatga beriladi. Litsenziya berilganligi uchun Respublikadagi eng kam ish haqqining 25 barobari miqdorida litsenziya yig’imi to’lanadi. Litsenziya yig’imi to’lovidan kelib tushadigan mablag’lar «O’zbekturizm» Milliy Kompaniyasi huzuridagi turizmni rivojlantirish markazlashtirilgan fondiga yo’naltiriladi. 2004 yil holatiga ko’ra «O’zbekturizm» milliy kompanisi tomonidan turizm sohasida faoliyat yuritish huquqini beruvchi 450 dan ortiq litsenziya berilgan. Ayni paytda korxona va tashkilotlar O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligini buzuvchi turli xil sabablarga ko’ra 70 ga yaqin korxonalar litsenziyadan mahrum etilganlar. Ko’pchilik mamlakatlarda, turagent va turoperator faoliyatini tartibga solish darajasida farqlar mavjud. Jumladan, rivojlangan mamlakatlarning turizm amaliyotida turoperatorlik va turagentlik faoliyatni litsenziyalashda litsenziya yig’imi miqdori, tavakkalchiliklarni sug’urtalash tizimi, ushbu sohada muayyan ma’lumotga ega bo’lishga doir talablarda farqlanish mavjud. Ushbu faoliyat turlarining belgilangan farqlari, maqsad va vazifalari, mijoz bilan o’zaro hamkorlik qilish tartibidan kelib chiqqan holda ushbu korxonalarni litsenziyalashga ham turlicha metodologik yondashuv amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasida turizm sohasidagi tadbirkorlik faoliyati tashkil topish va rivojlanishining dastlabki bosqichida ko’pchilik kishilar bir vaqtning o’zida turoperator va turagent faoliyatini farqlay olmasdan ushbu faoliyat bilan shug’ullana boshlashi albatta maqsadga muvofiq emas edi. Hozirgi bosqichda ushbu faoliyat sohasidagi tadqiqotlar va amaliyotdan kelib chiqqan holda Butunjahon Turistik Tashkilotining «Turizm sohasidagi faoliyat turlarini xalqaro tasniflash andozalari»ga muvofiq holda ushbu sohadagi faoliyat turlarini alohida ko’rsatgan holda umumiy litsenziyalash tizimini joriy etish zarurligi maqsadga muvofiqdir.

12.2. Turizm faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxonalarga

litsenziya berish tartiblari
Turizm sohasini litsenziyalashga doir faoliyatni tashkillashtirilishini tahlil qilish natijasida jahon tajribasi va Butunjahon Turistik Tashkilotining ba’zi bir tavsiyalaridan kelib chiqqan holda respublikamizda turizmni davlat tomonidan tartibga solinishi yuzasidan ba’zi bir mulohazalarni bildirish maqsadga muvofiqdir.

Jumladan turizmda faoliyat sohasi sifatida uchta tomon ishtirok etadi:

1.Turistik maxsulot va xizmatlarni iste’mol qiluvchi turistlar;

2.Turistik maxsulot va xizmatlarni ishlab chiqaruvchi va sotuvchi turistik firmalar (ushbu holatda turistlarga xizmat ko’rsatishga u yoki bu munosabatda bo’lgan barcha tashkilotlar);

3.Turizm faoliyatini litsenziyalash bilan shug’ullanuvchi shuningdek tegishli ma’muriy-huquqiy va boshqa vazifalarni amalga oshiruvchi (pasport, viza, chegara, bojxona, sanitariya-epidemiologiya va h.k.) davlat idoralari.

Ushbu uchta tomonlar: «Turistlar» - «Turistik firmalar» - «Davlat» o’zaro munosabatlarida bir «uchburchak»ni tashkil etadilar.

Jahonning har qanday davlatida ushbu «uchburchak» har bo’g’inining ya’ni «Turistlar-turistik firmalari», «turistik firmalar-davlat», «turist-davlat» o’zaro munosabatlari tegishli qonunchilik bilan tartibga solinadi. Masalan, O’zbekistonda bular jumlasiga «Korxonalar to’g’risida», «Iste’molchilarning huquqlarini himoyalash to’g’risida» va boshqa qonunlarni kiritish mumkin. Asta-sekinlik bilan ushbu qonunchilik yanada aniqlashtirilib va to’ldirilib borilmoqda. Sof holatda yuqorida qayd etilgan qonunlar o’zaro munosabatlarining har bir elementi huquqiy me’yorlar bilan tartibga solinishi lozim. Lekin, qancha davlat bo’lsa, shuncha o’ziga xos jihatlar ham mavjuddir. Amalda, har bir davlatda qayd etilgan «uchburchak» ning u yoki bu tomoniga alohida e’tibor qaratgan holda turizmni tartibga solish yuzasidan o’z yondashuvlari ishlab chiqilgan.

O’zbekistonda ko’pchilik boshqa mamlakatlar singari, asosiy e’tibor «turistik firma - davlat» munosabatlarini tartibga solishga yo’naltirilgan. Bu hol, avvalombor, turistik faoliyatni litsenziyalash shaklini, ya’ni davlatning yuridik shaxslariga berilgan muayyan ruxsatnomasi bilan amalga oshiriladi. Lekin bundan litsenziya berish jarayonining alohida ahamiyat kasb etmaydi (ushbu ruxsatnomani olish qiyinligi va osonligidagan qat’iy nazar). Turizm faoliyatining litsenziyada ko’rsatilgan va ko’rsatilmagan boshqa shartlarini to’liq bajarilishini nazorat qilib boradigan davlat mexanizmining rivojlanganligi va samarali faoliyat yuritishi va tegishli hollarda o’rnatilgan tartibga rioya qilinishini ta’minlash uchun zaruriy chora tadbirlarni ko’rishi muhim ahamiyatga egadir. Zero, bunday mexanizm mavjud bo’lmagan holda litsenziyalash turistik maxsulot sifati ustidan nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’lmaydi.

Bir qator mamlakatlarda (masalan, Buyuk Britaniya, Germaniyada) «litsenziyalash» atamasi qonunchilikda mavjud emas. Turistik firmalarga ularning mijozlar oldidagi moliyaviy fan boshqa masalalar, raxbarlar va xodimlarni kasbiy tayyorlash, turistik firmalar hamda turistlarning o’zini sug’urtalash yuzasidan javobgarligi bo’yicha qo’yilayotgan davlat talablari odatda juda qat’iy bo’ladi. Ushbu mamlakatlarda, asosiy e’tibor «turistik firma uchburchagi» yo’nalishni tartibga solishga qaratiladi va iste’molchi-turistlarning xuquqlarini eng yuqori darajada himoyalash va turistik firmalarning turistik mahsuloti va boshqa xizmatlar sifatini muntazam ravishda oshirib borishga yo’naltiriladi. Masalan, GFRda adliya vazirligi tomonidan, turistlar uchun «Sizning xuquqlariningiz sizlar bilan birgalikda sayohat qiladi» va «Turistlarning xuquqlarining to’liq ro’yxati» shaklidagi eslatmalar tasdiqlangan. Sifatsiz turistik mahsulot iste’mol qilinganda yoki alohida xizmatlar qoniqarsiz bajarilgan holatlarda, norozi turistga tur qiymatining ancha qismi tovon tarzida to’lanadi³⁸. Fikrimizga ko’ra, turizmni tartibga solishning xuddi shu shakllari, turistik mahsuloti umumiy sifatini oshirish va turistlar xuquq va manfaatlarini himoyalash, shuningdek, turizm sohasini umuman tartibga solishning eng samarali vositalaridan biridir. Turistik mahsulot sifatini oshirish maqsadida mazkur qoidalarning joriy etilishi, turizm bozorini muayyan darajada rivojlantirishni, mukammal qonunchilik, birinchi navbatda ushbu sohada me’yorga keltirilgan andozalar va turistlarga xizmat ko’rsatishga doir boshqa aniq belgilab qo’yilgan qoidalar mavjud bo’lishini talab etadi.

Hozirgi vaqtda o’tish davrini boshidan kechirayotgan O’zbekistonda, nafaqat iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda, shu bilan birga jamiyatning o’zi ham o’zgarishlar jarayonini boshidan kechirayapti. Ushbu shart-sharoitda 1999 yil 20 avgustda «Turizm to’g’risida»gi qonunning ishlab chiqilganligi alohida ahamiyatga egadir. Misol uchun, Butunjahon turistik tashkilotida bu borada dunyoning turli xil mamlakatlarida turizm sohasini tartibga solish bo’yicha ishlab chiqilgan qonunchilik va boshqa me’yoriy xujjatlarga doir juda boy axborot to’plangan. Iste’molchini turizm mahsuloti sifatini belgilovchi tartib va qoidalarning muayyan majmuini qo’llash orqali himoya qilish mumkin. Bu esa, muayyan natijalarga erishish yo’llarini belgilash bilan cheklanib qolmay, ayni paytda ularga erishish majburiyatini ham zimmaga yuklaydi. YUqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan holda, kelajakda O’zbekiston turistik maxsulotining sifati ko’p hollarda Xususiy Turistik Tashkilotlar uyushmasi faol va tashkiliy jihatdan uyushgan faoliyatiga bog’lik bo’ladi degan xulosaga kelish mumkin. SHimoliy yevropaning aksariyat davlatlari uchun xususiyatli bo’lgan ushbu fikrimiz isbot bo’lishi mumkin. Ushbu davlatlarda turizm faoliyati bilan erkin shug’ullanish amaliyoti mavjud. Jumladan, ularda turistlarga xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanuvchi turoperatorlar va turagentlar faoliyat ko’rsatuvchi tizim shakllangan. Ammo o’tish davri bilan bog’lik murakkablik va avvalombor, turizm bozori yetarlicha rivojlanmaganligi hisobga olgan holda hozircha, turizmni tartibga solish va turistik maxsulot sifatini oshirishning muhim bo’g’ini bo’lgan litsenziyalash tartibini respublikamizda qo’llash maqsadga muvofiqdir. YUqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan holda, litsenziya berish shartlarini qiyinlashtirishga ehtiyoj yo’q deb hisoblaymiz. Ayni paytda, turistik firmalarining turistik maxsulot sifati uchun javobgarligini kuchaytirish yuqori samara berishi mumkin.

12.3. Xalqaro turistik faoliyatning ro’yxatdan o’tish tartibi va shartlari
Ruxsatnoma uch yillik muddatga beriladi, lekii ariza beruvchining hohishiga qarab kamroq muddatga ham berilishi mumkin.

Ruxsatnoma amal qilish muddatining uzaytirilishi uni olish tartibi, singari amalga oshriladi.

Ruxsatnomani boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga berish man etiladi.

Mabodo agar faoliyatning ruxsat etilgan turi bo’yicha ruxsatnoma olgan shaxsga uni turli alohida-alohida xududiy ob’ektlarda ishlatishga to’g’ri kelib qolsa, u holda bu shaxsga ruxsatnoma bilan bir vaqtda uning har bir obektining joylashuvi ko’rsatilgan va tasdiqdan o’tgan nusxalari ham beriladi.

YUridik shaxsning yo’q qilinishi yoki jismoniy shaxsning tadbirkor sifatida davlat ro’yxatidan o’tganligi to’g’risidagi guvohnoma amal qilishining tugash hollarida unga berilgan ruxsatnoma o’z yuridik kuchini yo’qotadi va litsenzion faoliyat ko’rsatishga vakolati organga qaytarilishi shart.

Qayta tashkil qilinganda, yuridik shaxsning nomi, yuridik manzilgohi, jismoniy shaxsning pasport ma’lumotlari yoki turar joyi, uzgarganda hamda ruxsatnoma amali tugaganda, ruxsatnoma olgan shaxs 15 kunlik muhlat ichida ruxsatnomani qayta rasmiylashtirish va arizasini berishi shart.

Ruxsatnomaning qayta rasmiylashtirilishi uni olish tartibi singari amalga oshiriladi.

Ruxsatnoma xalqaro turistik faoliyatini linenziyalashga vakolat bor organ boshqaruvchisi (u yo’q bo’lgan paytlarda uning o’rinbosari) tomonidan yo’l qo’yiladi va shu organ muhri bilan tasdiqlanadi.

Xalqaro turistik faolitini litsenziyalashga vakolati bor organ quyidagi hollarda ruxsatnoma amalini vaqtincha to’xtatib turishi yoki tamomila yo’q qilishi mumkin;

*ruxsatnoma olgan shaxs shu ma’nodagi arizani taqdim etganda;

*ruxsatnoma olishi uchun taqdim etilgan xujjatlarda noto’g’ri ma’lumotlar topilganda;

*ruxsatnoma olgan shaxs davlat organlari buyruklariga amal kilmaganda yoki yuridik shaxs faoliyatini to’xtatganda hamda jismoniy shaxs, harakatdagi qonunchilikka muvofiq yuridik shaxsni shakllantirib turib tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ulanganda;

*ruxsatnoma olgan shaxs chet el turistilarining kirishi va yashab turishini nazorat qiluvchi qonunchiligini, bojxona qoidalarini, tabiatni, tarixiy va madaniy obidalarni muhofaza qilish qoidalarini hamda iste’molchilar himoya huquqlarini buzganda;

*ruxsatanoma olgan shaxs ruxsatnoma harakat shartlarini buzganda ruxsatnoma amalining shartlari quyidagilardir:

*har bir turist chet el davlatiga kirish va yashab turish, turistik sayoxat davomidagi xulk-atvor xususiyatlari hamda mahalliy an’ana va urf-odatlarini hurmat qilish, madaniy meros va atrof-muhitga extiyotkorlik bilan karash va aniq bir mamlakatning shaxs yoki ijaraga olinuvchi mos asbob uskuna bilan jihozlangan xizmatdagi uy-joyiga ega bo’lishi shart;

• 
  ishchilar orasida turizm sohasida maxsus ma’lumotga yoki turizm sohasida kamida uch yillik ish tajribasiga ega bo’lgan kamida bitta ishchi bo’lishi shart;
  
• 
  turistik xizmatni mijoz bilan xizmatlar oldi-sotdi shartnomasini tuzgandan keyingina amalga oshirilishi shart;
  
• 
  ruxsotnoma olgan shaxsning ish tuzumi, yuridik manzilgohi, ruxsatnomaga ega bo’lgani, sertifikatsiyadan o’tish kerak bo’lgan xizmatlarning sertifikatlariga ega bo’lgani, turistik faoliyatning aniq yo’nalishlarini olib borishga javobgar bo’lgan mansabdorlar shaxslarning familiyasi, ismi, otasining ismi to’g’risidagi ma’lumotlar mijozga to’la-to’kis ravishda taqdim etilishi shart.
  

Litsenzion faoliyat ko’rsatishga vakolati bor olgan ruxsatnomani yo’q qilish yoki amalini to’xtatib turish qaroriga kelgandan so’ng ruxsatnoma olgan shaxsga va davlat soliq xizmati organlariga 3 kunlik muhlat ichida xabar yetkazilishi shart.

Ruxsatnoma amalini to’xtatib turishga olib kelgan vaziyat o’zgarib ketganda ruxsatnoma qaytadan tiklanishi mumkin.

Ruxsatnoma qayta tiklangan deb xisoblanadi, agar xalqaro turistik faoliyatini litsenziyalashga vakolati bor organ mos qarorga kelgan bo’lsa. Bu qaror qabul qilingankundan 3 kunlik muhlat ichida ruxsatnoma olgan shaxsga yetkazilishi shart.

Ruxsatnoma olgan shaxsning ruxsatnoma shartlariga rioya qilishi xalqaro turistik faoliyatini litsenziyalashga vakolati bor organ tomonidan nazorat qilinadi.

Ruxsatnoma olgan shaxs aytilgan organga nazorat uchun zarur xujjat va ma’lumolarni taqdim etishi shart.

Xalqaro turistik faoliyatini litsenziyalashga vakolati bor organ tomonidan qabul qilingan qarorlar va harakatlar belgilangan tartibda sud organlarida shikoyat qilinishi mumkin. nazorat qilinadi.

Xalqaro turistik faoliyatini litsenziyalashga vakolati bor organning boshqaruvchi va mansabdor shaxslari tomonidan buzishlar yoki nojo’ya harakatlar sodir etilgan bo’lsa, ular harakatdagi qonunchilikka muvofiq ravishda javobgarlikka tortiladi.

Bunda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishga man etiladi.

Ruxsatnomalar bo’yicha bo’lgan xarajatlar “Moddiy aktivlar” xisobida aks ettiriladi. Ularning vaqt o’tishi bilan kadr to’tish (amortizatsiya) xarajatlari maxsulot (ish xizmat) tannarxiga qo’shiladi.

Xulosa

Hozirgi kunda Respublikamizda jami 700 dan ortiq xususiy turistik firmalar mavjud bo’lib, ularning deyarli barchasi kichik va o’rta biznes sub’ektlariga tegishlidir. Ma’lumki, Respublikamizda turizmni rivojlantirish kontseptsiyasiga muvofiq «O’zbekturizm» milliy kompaniyasi mamlakatimiz turizm sohasidagi xususiy mulkchilik munosabatlarini qaror toptirish va rivojlantirish bo’yicha bosh tashkilot hisoblanadi. SHu tufayli jami turistik firmalardagi ish jarayoni milliy kompaniya tomonidan nazorat qilib boriladi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, xususiy turistik korxonalarning mamlakatimiz milliy iqtisodiyotiiga ko’rsatayotgan ijobiy ta’siriga halaqit beruvchi talaygina muammolar mavjud bo’lib, ular bevosita hukumatimiz tomonidan asta-sekinlik bilan bartaraf etib borilmoqda.

Turistik firmalar faoliyatini zaruriy sharti undagi litsenziyaning mavjudligidir. Respublikamizda Turizmni litsenziyalash bir necha yillardan beri amalga oshirilib kelinmoqda. Turizm bilan shug’ullanish uchun Litsenziya faqat «O’zbekturizm» M.K. va Vazirlar Mahkamasi xuzuridagi komissiya qarori asosida beriladi. Litsenziya berilganligi uchun eng kam ish xaqining 25 barobari miqdorida yig’im to’lanadi. Yig’im «O’zbekturizm» M.K. xuzuridagi turizmni rivojlantirish fondga yo’naltirilgan. Hozirda ko’pchilik litsenziyasi bor kishilar bir vaqtning o’zida turoperatorlik va turistik faoliyat bilan shug’ullanishlari maqsadga muvofiq emas. SHuning uchun jamoat tashkilotlaridan turizm sohasidagi faoliyat turlarini xalqaro tasniflash andozalariga muvofiq holda umumiy litsenziyalash tizimini joriy etish zarurligi maqsadga muvofiqdir.

Tayanch so’zlar: Xususiy turistik firmalar faoliyati, vazifalari, firmani tashkil qilish uchun kerakli me’yoriy hujjatlar, huquqiy normativlar, ta’sisi hujjatlar, shaxsiy turfirmalar, qo’shma turistik muassasalar, turistik firmalarning biznes rejalari. turist, turistik firma, davlat litsenziya qoidasi, shartnoma, litsenziyani beruvchi muassasalar, xorijiy davlatlarda litsenziya berish qoidalari, litsenziya berishda BTT qoidalari.

Savollar

1. Turistik firmalarni tashkil qilishning huquqiy asoslari nima?

2. Turistik firmalarni tashkil qilish yo’llari.

3. Turistik firmalarni tashkil qilishda qanday ta’sis hujjatlar loyihasi

4. Turistik firma tashkil qilish uchun guvohnoma qaysi tashkilotdan beriladi?

5. Xorijiy davlatlarda turistik korxonalar qanday tashkil etiladi?

6. O’zbekistonda turistik firma ochish uchun qaerga murojaat qilish kerak?

7. Respublikada tur faoliyat bilan shug’ullanuvchi korxonalarga qanday imtiyozlar berilgan?

8. Turistik litsenziya nima?

9. O’zbekistonda turistik litsenziya berish qachondan boshlangan?

10.Turistik narxlarni litsenziyalash qanday tartibda amalga oshiriladi?

11.1998 yilda O’zbekistonda qanday qoida qabul qilindi?

12.Turizm sohasini litsenziyalashda BTT qoidalari nimalardan iborat?

13. qanday hollarda turistik korxonalar litsenziyadan mahrum etiladi?

14. Hozirgi kunda respublikamizda qancha tashkilot turistik litsenziyaga ega?

15. Litsenziya berishda «O’zbekturizm» MK tomonidan qanday shartlar belgilanadi?