Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти сиртқи факультет

1-DAVR

ХХ asrning 60-yillari

Shakllanish davri

^2-DAVR

^70-yillar

Sobiq ittifoq ichida o‘z o‘rniga ega bo‘lish va iqtisodiy tahlil maktabining shakllanish davri

3-DAVR

80-yillarning birinchi yarmi

Iqtisodiy tahlil maktabining yaratilishi va ittifoq miqyosida matbuot kооperatsiyasi tahlili sohasini egallash davri

2. 
   
   
   
   5-DAVR
   
   Mustaqillik yillari
   
   Iqtisodiy tahlilning rivojlanish yillari. Iqtisodiy tahlil bo‘yicha asarlarning vujudga kelishi va chop etilishi. Bu bo‘yicha turli qarashlarning paydo bo‘lishi
   
   
   
   4-DAVR
   
   Iqtisodiy tаhlilning o‘zbek tilida yozilishi vа vujudga kelish davri
   
   80-yillarning ikkinchi yarmi 90-yillarning boshlari
   chizma. O‘zbekistonda «Moliyaviy tahlil» fanining yaratilish davrlari.
   

1990-yillarning boshlariga kelib respublikamizda «Moliyaviy tahlil» faniga oid dastlabki o‘zbek tilidagi adabiyotlar yaratila boshlandi. Ay- niqsa, bu davrga kelib buxgalteriya hisobidagi axborotlarni avtomat- lashtirish masalalariga keng e’tibor qaratildi. Shu yillari hisob, tahlil, statistika va reja ma’lumotlarini avtomatlashtirish bo‘yicha bir qancha adabiyotlarni R.A.Abdullayev, R.I.Abdukarimov, N.A.Ibrohimov, K.U.Urazov, M.B.Abbosovlar turli nashriyotlarda chop ettirib keldilar.

90-yillarning boshlariga kelib tahlil fanining rivojlanish sohasiga yangi-yangi iqtisodchi olimlar kirib kela boshladilar. Bunday iqtisodchi olimlardan A.T.Ibrohimov, B.A.Hasanov, A.Rizaqulov, O.Bobojonov, M.To‘laxo‘jayeva, N.Jo‘rayev, D.Q.Kudbiyev, Z.N.Qurbonov, O.Juma- nov, M.Rahimov, A.Abduganiyev, X.Musayevlar «Moliyaviy tahlil»ning turli qirralariga bag‘ishlangan asarlar yarata boshladilar.
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik sari intilishi samarqand- lik olimlarni o‘zbek tilida darslik yozishga da’vat etdi. Bunga rahbar- likni professor I.T.Abdukarimov o‘z qo‘liga oldi va nihoyat 1989-yilda I.T.Abdukarimov, M.K.Pardayev, A.A.Abdiyev va V.I.Abdukarimovlar tomonidan «Matbuot kooperatsiyasi xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish» mavzusida birinchi marta o‘zbek tilida darslik vujudga keldi. U Toshkentdagi «O‘qituvchi» nashriyotida chop etildi. Bu darslikdagi ko‘p iqtisodiy atamalar o‘zbek tilida yozildi, ammo maxsus fanlarni faqat rus tilida o‘qib yurgan talabalar va o‘z ishini rus tilida yuritadigan mutaxas- sislar uchun o‘zbek tilidagi atamalarni tushunish anchagina qiyin kechdi. Shu sababli, bu qiyinchilikni osonlashtirish maqsadida samarqandlik olimlar «Savdoga oid iqtisodiy atamalarning ruscha-o‘zbekcha lug‘a- tini» ishlab chiqdi va 1990-yilda Samarqand kooperativ institutida va 1992-yilda Toshkentning «O‘qituvchi» nashriyotida chop etishga mu- vaffaq bo‘ldilar.
Ushbu kitoblar, maqolalar to‘plami va risolalar bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan sharoitda tahlil fanini ilmiy va amaliy jihatdan takomillashuvi uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qilishi muqarrar edi.
Ma’lumki, O‘zbekistonda uzoq yillar mobaynida oliy va o‘rta max- sus o‘quv yurtlarida tahlil fani, asosan, markaziy shaharlardagi (Moskva, Leningrad, Kiyev) olimlar tomonidan tayyorlangan darsliklar asosida o‘qitilib kelindi, ammo bunda o‘zimizga xos xususiyatlar aks ettiril- magan edi. Bu esa 60-yillarga kelib o‘zbekistonlik olimlarni ham bu fan sohasida ijod qilishga da’vat etdi. Markazdan chiqadigan darsliklarga muallif sifatida taklif qilinadi- gan bo‘lindi. Jumladan, 1966-yilda Moskvaning «Экономика» nashriyotida chop etilgan «Matbuot kooperatsiyasi korxonalar xo‘jalik faoliyatining tahlili» nomli darslikning mualliflari novosibirsklik L.A.Falkovichlar bilan birgalikda samarqandlik olim I.N.Toporovskiy ham taklif qilingan edi. Bu darslikda respublikamizning ba’zi xususi- yatlari birinchi marta o‘z ifodasini topdi.
Shu fan bo‘yicha 1970-yilda I.T.Abdukarimov, B.A.Zalesskiy va N.Toporovskiy tomonidan Moskvaning «Экономика» nashriyotida
«Matbuot kooperatsiyasi korxona va tashkilotlari xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish bo‘yicha masalalar to‘plami» o‘quv qo‘llanmasi birinchi marta chop etildi. Bu o‘zbekistonlik olimlarning katta ishonchga sazovor bo‘lganligi va ularning tan olinganligidan dalolat edi.
Sobiq ittifoq olimlari ichida xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish fani bo‘yicha o‘zbekistonlik olimlarning mavqei uzluksiz oshib bordi. Bu fanga bag‘ishlangan qator monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalari, risolalar va ilmiy maqolalar chop etila boshlandi. 1968-yilda I.T.Abdukarimov tomonidan «Kooperativ savdoda muomala xarajatlari tahlili» Moskva- ning «Экономика» nashriyotida, 1971-yilda «Kooperativ savdoda cha- kana tovar oboroti tahlili» o‘quv qo‘llanmasi Moskva kooperativ instituti nashriyotida, 1973-yilda «Kooperativ savdoda foyda va renta- bellik» nomli monografiyasi «Экономика» nashriyotida chop etildi. Muallifning bu asarlari sobiq ittifoq olimlari tomonidan yuksak baho- landi.
Shunday qilib, 1970-yillarda Samarqandda prof. I.T.Abdukarimov rahbarligida tahlil maktabi tarkib topdi. Natijada Samarqand kooperativ instituti bazasida shu fanning ravnaqiga, uning nazariy va amaliy muammolariga bag‘ishlangan bir qancha ilmiy-amaliy konferensiyalar o‘tkazildi.
1970-yillarning ikkinchi yarmiga kelib tahlilchilar safi O‘zbekiston miqiyosida tanila boshlandi va kengaydi. Bu fan bo‘yicha o‘zbek tilida darsliklar paydo bo‘la boshladi. 1973-yilda «O‘qituvchi» nashriyotida N.A.Xan tomonidan tayyorlangan «Qishloq xo‘jalik korxonalari xo‘jalik faoliyatining analizi» nomli oliy o‘quv yurtlari uchun darslik chop etildi. 1979-yilda O.Mahmudovning «Qishloq xo‘jalik korxonalarining xo‘jalik faoliyatini analiz qilish» nomli o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmasi ham o‘zbek tilida chop etildi. Bu dars- lik va o‘quv qo‘llanmalar respublikamizda Moliyaviy tahlilning taraq- qiyoti va istiqboli uchun qo‘yilgan ilk qadamlar edi, ammo respublika- mizda qishloq xo‘jalik institutlaridan tashqari barcha oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida maxsus fanlar, jumladan, Moliyaviy tahlil fani ham rus tilida o‘rganilar edi. Shu tufayli qishloq xo‘jaligidan tashqari sohalarda barcha asarlar rus tilida tayyorlandi va chop etildi. 1973-yilda prof. I.T.Abdukarimov va dots. M.K.Pardayevlar tomonidan «Koope- rativ savdoda mehnat ko‘rsatkichlari tahlili» nomli kitobi Moskvaning
«Экономика» nashriyotida chop etildi. Bu bilan o‘zbekistonlik olimlar tematik tahlil rivojlanishiga yana bir qutlug‘ qadam qo‘ydi,
1980-yillar o‘zbekistonlik olimlar uchun juda sermahsul davr bo‘ldi. I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardayev va A.Abdiyevlar hamkorligida «Xo‘ja- lik faoliyatining tahlili»ga bag‘ishlangan to‘rt tomlik albom yaratildi. Bu albomning birinchi qismi «Moliyaviy tahlilning nazariy asoslariga» bag‘ishlangan. Ushbu albomning ikkinchi tomi «Kooperativ savdoda Moliyaviy tahlil» nomi bilan ataladi. Bunda kooperativ savdo korxonalari xo‘jalik faoliyati batafsil tahlil qilingan, ammo matbuot kooperatsiyasi ko‘p tarmoqli soha. Shu tufayli albomning 3-tomi «Matbuot kooperat- siyasi alohida tarmoqlari xo‘jalik faoliyatining tahlili» mavzusiga bag‘ishlangan. Albomning bir tomi matbuot kooperatsiyasi tashkilotlari- da barcha tarmoqlardan hisobot qabul qilingandan keyingi o‘tkazila- digan tahlil usullarini o‘z ichiga olgan. Bu «Moliyaviy holatning tahlili» deb nomlangan va bunda barcha soha bo‘yicha moliyaviy holatning qanday ahvolda ekanligi to‘g‘risida xulosa qilishga bag‘ishlangan. Ushbu tahlil usullari ham aniq chizmalar orqali yoritilgan.
1984-yilda I.T.Abdukarimov tomonidan «Matbuot kooperatsiyasi xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish» nomli darslik Moskvaning
«Экономика» nashriyotida chop etildi. Bu darslik Ittifoqdagi barcha kooperativ institutlarga va «Buxgalteriya hisobi, nazorat va xo‘jalik faoliyatining tahlili» bo‘yicha mutaxassislik tayyorlaydigan barcha oliy o‘quv yurtlariga tavsiya qilindi. Bu darslikni keng jamoatchilik juda yaxshi kutib oldi. Natijada 1989-yilda ushbu darslik aynan ana shu nashriyotda qayta ishlangan va to‘ldirilgan variantida qaytadan nashr qilindi.
O‘zbekistonlik olimlar tahlilning yangi shakli – kompleks tahlil usullarini ishlab chiqishga kirishdi. Natijada 1983-yilda prof. I.T.Abdu- karimov tahririda M.Q.Pardayev va YU.S.Sattarovlar tomonidan tayyor- langan «Chakana savdoda mehnat samaradorligini kompleks baholash» bo‘yicha uslubiy tavsiya yuzaga keldi. Bu tavsiya «O‘zbekbirlashuv» boshqaruvi tomonidan amaliyotga tatbiq qilish uchun qabul qilindi. Kompleks tahlil bo‘yicha olimlarning maqolalari ittifoqda chiqadigan jurnallarda chop etilishi ularning nufuzini yanada oshiradi. Natijada 1986-yilda o‘tkazilgan Butunittifoq ilmiy-amaliy anjumanining asosiy mavzusi ana shu muammoga qaratildi. Ilmiy-amaliy tavsiya sifatida 1986-yilda chop etilgan I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardayev, V.I.Abduka- rimov, V.N.Abramovalarning «Matbuot kooperatsiyasida sotsial-iqtiso- diy samaradorlikni aniqlash usuli» risolasi qabul qilindi. Bunda mual- liflar samaradorlikni kompleks tahlil qilish va baholash masalalarini ko‘tarib chiqdi.
Xo‘jalik faoliyatini kompleks baholash borasida ilmiy izlanishlar davom etadi. Endi bir tarmoqda emas, balki ko‘p tarmoqda qanday usul bilan kompleks baholash mumkinligi ustida ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi va nihoyat 1990-yilda V.I.Abdukarimov tomonidan «Axborot- larni avtomatlashtirilgan tizimi sharoitida ko‘p tarmoqli matbuot kooperatsiyasi samaradorligini kompleks baholash masalalari» nomli monografiya Toshkentdagi «Mehnat» nashriyotida nashrdan chiqdi.
1990-yillarga kelib axborotlarni avtomatlashtirish masalalariga keng to‘xtaldi. Shu yillari hisob, tahlil, statistika va rejalar axborotlarini avtomatlashtirish bo‘yicha bir qancha adabiyotlarni R.A.Abdullayev, V.I.Abdukarimov, N.A.Ibrohimov, K.U.Urazov, M.B.Abbosovlar turli nashriyotlarda chop ettirdi.
Tahlilning umumiy masalalari bilan birgalikda uning alohida sohasi bo‘yicha ham ishlar qilindi. Jumladan, prof. D.Q.Kudbiyev savdoda asosiy fondlardan samarali foydalanish tahlili muammolari, prof. X.A.Shodiyev esa tayyorlov savdo sohasida intensivlik va samaradorlik- ni aniqlash hamda tahlil qilish muammolari bo‘yicha ancha ishlar qildilar. Savdo korxonalarida aylanma mablag‘lar tahlili bo‘yicha bir qancha uslubiy tavsiyalar bilan A.Sh.Sattorov, matbuot kooperatsiya- sining ishlab chiqarish korxonalarida asosiy va aylanma mablag‘lar tahlili bo‘yicha U.X. Xudoyberdiyevlar ham samarali ijod qilmoqdalar. Tahlil nazariyasi va usullarini takomillashtirishda Yo.Abdullayevning hissasi sezilarli bo‘ldi.
1981-yilda D.Q.Kudbiyev «Savdoda asosiy fondlardan samarali foydalanish tahlili» kitobini, 1990-yilda «Kooperativ savdoda asosiy fondlardan foydalanish tahlilining muammolari», 1989-yilda «Koopera- tiv chakana savdoda asosiy fondlar samaradorligini kompleks baholash va tahlil qilish» kabi monografiya va o‘quv qo‘llanmalarini chop etdi.
So‘nggi paytlarda iqtisodiy taraqqiyotda samaradorlik va intensivlik ko‘rsatkichlari muhim ahamiyat kasb etdi. Buni inobatga olib, 1990- yilda, M.Q.Pardayev va Z.N.Qurbonovlar hamkorligida «O‘qituvchi», nashriyotida «Kooperativ savdoda samaradorlik va intensivlik ko‘rsat- kichlari tahlili» mavzusida monografiya, M.K.Pardayev va Sh.U.Haydarov hamkorligida «Kooperativ savdo korxona va tashkilotlarining moliyaviy ahvolini tahlil qilish» mavzusidagi o‘quv qo‘llanma chop etildi. Bu sohaning rivojlanishiga X.A.Shodiyev ham o‘zining salmoqli hissasini qo‘shdi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‘ziga xos va mos bozor iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Bu esa olimlardan bozor iqtisodiyotiga oid adabiyotlarni yaratish vazifasini talab qildi. 1991-yilda I.T.Abdukarimov, M.K.Pardayev va Sh.U.Hayda- rovlar hamkorligida «Yangi xo‘jalik yuritish sharoitida kooperativ savdoda daromadlar tahlili» risolasini chop etdi. 1993-yilda Z.N.Qurbonovning «Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdoda buxgalteriya uchoti va Moliyaviy tahlil» monografiyasi «O‘qituvchi» nashriyotida chop etildi. Shu yili «Zarafshon» nashriyotida muallifning «Savdoda intensivlik mohiyati, ko‘rsatkichlari va ularni oshirish yo‘llari» mavzusidagi kitoblari chop etildi. Olimlar 1994-1999-yillarda tahlil fanining bozor iqtisodiyoti sharoitidagi muammolariga bag‘ishlangan bir qancha to‘plam va risolalar chop etishga muvaffaq bo‘ldilar. Ushbu kitoblar, maqolalar to‘plami va risolalar bozor iqtisodiyotining shaklla- nayotgan sharoitida tahlil fanini ilmiy va amaliy jihatdan takomillashuvi uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qilishi muqarrar.
1995-1999-yillarda O‘zbekistonda «Moliyaviy tahlil» fanining asosiy sohasi bo‘lgan moliyaviy tahlilga bag‘ishlangan bir qancha adabiyotlar chop etildi. Bular jumlasiga, M.Q.Pardayevning «Moliyaviy tahlil metodologiyasi», A.Ibrohimovning «Moliyaviy tahlil» (T.: Mehnat, 1995), I.T.Abdukarimovning «Moliyaviy hisobotni o‘qish va tahlil qilish yo‘llari» (T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 1998, ikkinchi nashri 1999-yilda), I.O.Voljin va V.V.Ergashboyevlarning «Moliyaviy tahlil» (T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 1998), M. Q.Pardayev va B.I.Isroilovlarning «Moliyaviy tahlil» (T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 1999), kabi kitoblarni kiritish mumkin.
Xulosa qilib aytish mumkinki, respublikamizda Moliyaviy tahlil fanining ravnaqi o‘ziga xos tarixga ega. Bu fan borasida tegishli maktab shakllangan, biroq bu fanning ravnaqi va uning kelajagi oldinda. Respublikamizda savdo va qishloq xo‘jaligi sohalari bo‘yicha har holda darsliklar yaratilgan va ancha ishlar qilingan, ammo xalq xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan bo‘lgan sanoat, qurilish, transport, xizmat ko‘rsa- tish sohasidagi korxonalar xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish bo‘yicha hali ancha ishlar qilish lozim. Bu sohalar bo‘yicha hali darsliklar va tegishli adabiyotlar deyarli yaratilmagan. Bunday holat respublikamizning ravnaqi uchun, uning kelajakdagi taraqqiyoti uchun keng yo‘l ochib berilishiga to‘sqinlik qilishi mumkin, chunki sanoat va boshqa iqtisodiyotning taraqqiyoti o‘zimizga xos bo‘lmog‘i lozim. Bu esa ushbu sohalar bo‘yicha o‘zimizga xos Moliyaviy tahlil usullarini ishlab chiqishni taqozo etadi.
Ushbu tadbirlarning amalga oshishi, mustaqil davlatimizning musta- qil fani – moliyaviy va boshqaruv tahlilining vujudga kelishi va rivojlanishi uchun asos bo‘ladi. Bu fanning kelajakda ahamiyati keskin oshadi, chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida har xil korxonalarning xo‘jalik faoliyatini chuqur o‘rganishni, tahlil qilishni taqozo etadi.
Mustaqillik yillarida respublikamizda «Moliyaviy tahlil»ga oid bir necha o‘nlab darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, monografiyalar va ilmiy maqolalar chop ettirildi. Mustaqqillik yillari tahlil fanining yuksak rivojlanish davri bo‘ldi. Mustaqqillik yillarida oliy ta’lim standartlari hamda o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limining davlat standartlariga asosan,
«Moliyaviy tahlil» fanining yangi o‘quv dasturlari yaratildi.