Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё технология институти

Башоратлаштириш турлари 
1. Башоратлаштириш масштабига кўра макроиқтисодий ва микроиқтисодий 
пронозларга ажратилади. 
2. Тузилиш интервали бўйича оператив, қисқа муддатли ва узоқ муддатли бўлиши 
мумкин. Қисқа муддатли прогнозда фақат миқдорий ўзгаришлар эътиборга олинади. Узоқ 
муддатли башорат ҳам миқдорий, ҳам сифат ўзгаришларга асосланган бўлиб, ўз ўрнида 
ўрта муддатли ва узоқ муддатли бўлиши мумкин.
3. Башоратлаш йўналишларига кўра изланишли ва норматив бўлиши мумкин. 
Изланишли башорат – агар ҳозирги тенденциялар сақланиб қолса иқтисодий тизим қандай 

---

ривожланади?, деган саволга жавоб беради. Бошқа сўз билан айтганда тизимга таъсир 
этувчи омиллар ўзгармаса, у қандай ҳолатга келиши мумкин? 
Норматив прогноз бўлажак мақсадларга эришиш учун тизимни ривожланиш 
йўналишларини ва муддатларини аниқлайди (белгилайди). Мақсад қилинган ҳолатга 
тизим эришиш учун, таъсир этувчи омилларга қандай ўзгаришлар киритиш зарур? Бошқа 
сўз билан айтганда қандай қилиб мақсадга эришиш мумкин? 
 
Башоратлаш объекти ва унинг таҳлили 
Башоратлаш жараёни объектни таҳлилидан бошланади. Бу таҳлил объектни 
танлаш, прогнозлаш мақсадида, объектга таъсир этувчи омилларни ўрганиш, унинг 
таркиби, бошқариш усулларни ўрганишдан иборат. Иқтисодий тизим жуда катта ва 
мураккаб бўлгани учун уни ўрганишда тизимли таҳлил усули қўлланади. 
Бу усулни асосий принциплари қуйидагича:
1. Мураккаб тизим жуда кўп элементлардан иборат. Бу элементлар бир-бири билан 
боғланган бўлиб, мураккаб структурани ташкил этади. 
2. Мураккаб тизим яхлитлик хусусиятига эга. Бундай тизимлар ҳар доим мақсадга 
интилган бўлади, самарали ҳолатга эришишга ҳаракат қилади. 
3. Тизим кириш ва чиқиш йўллари орқали ташқи муҳит билан боғланган. 

Х
t
Y
t
Фараз қилайлик тизим ҳолатини аниқлайдиган 3 вектор маълум бўлсин. 
X
t
= (X
1
, X
2
,..., X
m
)
t
S
t
= (S
1
, S
2
,…, S
k
)
t
Y
t
= (Y
1
, Y
2
,..., Y
n
)
t
Тизимни чиқиш ҳолати кириш параметрлари ва тизимни ички ҳолати билан 
қуйидагича боғланган: 
Y
t
= f (X
t
, S
t
) 
Бу ёндошув эконометрик моделлаштиришда қўлланилади. 
4. Ҳар бир мураккаб тизимни элементларга бўлиш мумкин. Масалан: Халқ 
хўжаликни элементлари бу тармоқлар, корхоналар элементлари - бўлимлар ва ҳ.к. 
Тизимни элементлари иерархия принципларига бўйсунади. 
5. Мураккаб ва катта тизимларни тўлиқ тасвирлаш, изоҳлаш жуда қийин, шунинг 
учун уларни бошқаришда, пронозлашда маълум бир эҳтимоллик назарда тутилади.