Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё технология институти

Моделлаштириш босқичлари 
Иқтисодий ҳодисалар ва кўрсаткичларни моделлаштириш мураккаб жараён 
ҳисобланади. Моделлаштириш жараёнини амалга ошириш учун аввало объект тўғрисида 
(фирма, корхона, тармоқ, миллий иқтисод) етарли ва ишончли маълумотларга эга бўлиш 
лозим. Ушбу маълумотларнинг ишончлилиги ва етарли даражада бўлиши тузилаётган ёки 
яратилаётган моделнинг сифатига ва ҳаётийлигига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. 
Моделлаштириш жараёнинг моҳияти 2.2-чизмада келтирилган. 

---

.
????????
( ???????) ????? 
?????? ??=????? 
???????? ???????? 
???????? 
 
 
бос?ичларнинг ало?алари
IV бос?ич билимларни 
текшириш ва 
?ўллаш 
II-боc?ич моделни 
ўрганиш 
Текширув
объекти 
III-бос?ич 
 
билимларни моделдан 
оригиналга кўчириш 
Модел 
I- бос?ич 
 
моделни ?уриш 
Оригинал 
(?а?и?ий) 
объект 
?а?идаги 
билимлар 
Модел 
?а?идаги 
билимлар 
2.2.-чизма. Моделлаштириш жараёни 
Моделни қуриш босқичи ҳақиқий (оригинал) объект ҳақида баъзи билимларни 
талаб қилади. Оригинал объект ва моделнинг етарли даражада ўхшашлик масаласи аниқ 
таҳлилни талаб этади. Моделлаштиришнинг 2-босқичида модел ўрганилаётган мустақил 
объект сифатида майдонга чиқади. Бундай текширувларнинг шаклларидан бири 
“моделли” тажрибалар ўтказиш ҳисобланади. Уларда моделнинг ишлаш шартлари онгли 
равишда ўзгартирилади ва унинг “хулқи” ҳақидаги маълумотлар тартибга солинади. Бу 
босқичнинг якуний натижаси R модел ҳақида олинган жами билимлар ҳисобланади. 
3-босқичда билимларни моделдан оригинал объектга кўчириш амалга оширилади. 
S-объект ҳақида жами билимлар тўрежаади. Бу босқич аниқ қоидалар асосида ўтказилади. 
Модел ҳақидаги билимлар шундай тизимлаштирилиши керакки, унда оригинал 
объектнинг моделни қуришда ўзгартириладиган ёки ўз аксини топмаган хусусиятлари 
ҳисобга олиниши зарур. Биз оригинал объект ва моделнини ўхшашлик белгиларининг 
ўзида акс эттира олган ҳар қандай натижани тўла асос билан моделдан оригиналга кўчира 
оламиз. Агар бу моделни текширишнинг маълум натижаси моделнинг оригинал объектдан 
фарқи билан боғлиқ бўлса, бу натижани кўчириш асосида ҳисобланади. 
4-босқич модел ёрдамида олинадиган билимларнинг амалий текшируви ва объект 
ҳақидаги умумлаштирувчи назарияни яратиш, объектни ўзгартириш ёки бошқаришда 
олинган билимларни қўллашдан иборатдир. Моделлаштиришнинг моҳиятини тушунишда 
шуни эсда тутиш лозимки, моделлаштириш - объект ҳақидаги билимларнинг ягона манбаи 
эмас. Моделлаштириш жараёнини жуда кенг бўлган умумий ўрганиш жараёнини ўз ичига 
олади. Бу ҳол фақатгина моделлаштириш жараёнида эмас, балки ўрганишнинг турли-
туман воситалари асосида олинадиган текширувлар натижасини умумлаштириш ва 
бирлаштиришни ўз ичига олувчи якуний босқичда ҳам ҳисобга олиниши зарур.
Моделлаштириш - такрорланувчи (циклик) жараёндир. Бу шуни билдирадики, 
биринчи 4-босқичли циклдан сўнг иккинчиси, учинчиси ва ҳоказо келади. Бунда 
текширилаётган объект ҳақидаги билимлар кенгаяди ва тобора аниқроқ бўлади, 
бошланғич модел эса такомиллаша боради. Объектни ҳам ўрганиш натижасида пайдо 
бўлган камчилик ва модел қуришдаги хатолар биринчи циклдан сўнг аниқланиб, кейинги 

---

циклларда тузатилиши мумкин. Демак, моделлаштириш услубиётида ўз-ўзини 
ривожлантириш асослари мавжуд. 
Иқтисодий-математик моделларни тузиш бир қанча босқичлардан ташкил 
топади (2.3 - чизма). 
1 2 3 6
4 5
бос=ичларнинг кетма-кет ало=аси
бос=ичларнинг =айтиш ( корректировка) ало=алари
2.3. - чизма. Моделлаштириш босқичлари