„zbekiston respublikasi oliy va о„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti “iqtisodiyot” fakulteti

 

3.3. Jahon xizmatlar savdosi va xalqaro raqobatlashuvning tashqi iqtisodiy 

aloqalar samaradorligini oshirishdagi ahamiyati 

 

Xizmatlar ko‗rsatish va servis odamlarning xilma-xil keng ehtiyojlarini  qondirish 

bilan bog‗liq bo‗lgan ko‗p qirrali majmua faoliyat turlari va tijoriy mashg‗ulotdir. 

YUNTKAD va Jahon banki tomonidan ishlab chiqilgan «Xalqaro transaksiyalarni 

xizmatlar bilan liberallashtirish»da xizmatlarga quyidagi aniqlik beriladi: 

 

Xizmatlar  (services)  –  institutsional  birliklar  nizomidagi  o‗zgarish  bo‗lib, 

qaysikim  boshqa  bor  institutsional  birlik  bilan  o‗zaro  kelishuv  asosida  va  harakat 

natijasida ro‗y beradi. 

 

Bu  aniqlik  ko‗p  qirrali  operatsiyalar  firma  doirasini  qamrab  oladi.  Shuning 

uchun  xizmat  tushunchasi  keng  va  tor  ma‘noda  narxlanadi.  Birinchi  holda 

xizmatlar  –  insonning  tijoriy  mashg‗uloti  va  xilma  –  xil  majmua  turdagi 

faoliyatidir.  Uning  vositasida  u  boshqa  odamlar  bilan  munosabatga  kirishadi, 

ikkinchi holda –konkret aksiya, tadbir bo‗lib, qaysikim bir tomon (sherik) boshqa 

tomonga taklif qilishi mumkin. 

 

Xizmat  ko‗rsatish  va  servis  bunday  aytganda  iqtisodiy  sektorda  uchlamchi 

deb ataladi. Jahon ichki yalpi mahsulotining 2/3 uning hissasiga to‗g‗ri keladi. Ular 

AQSH  iqtisodiyotida  va  boshqa  sanoati  rivojlangan  davlatlarda  o‗rtacha  65% 

darajada  kuzatiladi.  Shuningdek  rivojlanayotgan  va  o‗tish  jarayonlarini 

kechayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida esa mutloq ustunlik qiladi.  

 

Xizmatlar  tovarlar  va  ularning  moddiy  ifodalanishidan  bir  qator  farqlarga 

ega. U qo‗yidagilardan iborat: 

  odatda  xizmatlar  sezilmaydilar.  Ko‗pchilik  xizmatlar  bu  sezilmasligi  va 

«ko‗rinmasligi» ko‗pincha tashqi savdoda eksport va importni ko‗rinmas 

(invisible) deb atashga asos hisoblanadi; 

  xizmatlar o‗z manbasidan ajralmasdir; 

  ularni ishlab chiqish va iste‘mol qilish odatda uzilmasdir; 

  ular uchun sifat, o‗zgaruvchanlik va saqlanmaslik harakterlidir. 

 

Xalqaro  savdo  va  iqtisodiyotda  xizmatlar  soni  va  roli  eng  avvalo  ilmiy  – 

texnik yuksalish natijasida tez ortadi. Shu jumladan, xalqaro iqtisodiy aloqalar ham 

kengayadi.  Jahondagi  ko‗pchilik  mamlakatlarda,  aholining  daromadi,  to‗lov 

qobiliyati  oshadi.  Chunki  xizmatlar  ko‗rsatish  bir  xil  emas,  ularning  bir  nechta 

tavsifi (klassifikatsiyasi) mavjud. 

 

Xalqaro  sanoat  standartlashtirish  tavsifiga  asoslangan  BMT  qabul  qilgan 

xizmatlar ko‗rsatish tasnifi o‗z ichiga qo‗yidagilarni kiritadi: 



  kommunal xizmatlar va qurilish;  



  ulgurji va chakana savdo, restoranlar, mehmonxonalar;  



  tovarlarni yuklash, saqlash, aloqa, moliyaviy vositachilik;  



  mudofaa va majburiy ijtimoiy xizmatlar;  



  boshqa ijtimoiy va shaxsiy xizmatlar.  

Bu  tavsif  bo‗yicha  xizmatlar  mamlakatlar  ichida  amalga  oshiriladi  va 

iste‘mol qilinadi ammo xalqaro savdoda ob‘ekt bo‗lishi mumkin emas. 

---

 

XVF  tavsifi  to‗lov  balansini  tuzishda  qo‗llanilganda  rezidentlar  va 

norezidentlar o‗rtasidagi to‗lovlar bilan bog‗liq holda quyidagi xizmat turlarini o‗z 

ichiga oladi: 



  transport; 



  safarlar;  



  aloqa;  



  qurilish;  



 

sug‗urta;  



  moliyaviy xizmatlar;  



  kompyuter va axborot xizmatlari;  



 

royalti va litsenziya to‗lovlari;  



  boshqa biznes xizmatlar;  



  shaxsiy, madaniy, rekreatsion xizmatlar;  



  xukumat xizmatlari.  

 

Ishlab  chiqarish  omillari  harakati  nuqtai  nazaridan  xizmatlar  omiliy  (factor 

servees),  xalqaro  munosabatlari  bilan  (mamlakatlararo)  paydo  bo‗ladigan  ishlab 

chiqarish  omillari  joy  almashinuviga  bo‗linadi.  Eng  avvalo  kapital  va  ishchi 

kuchlari  (ular  daromadlarda  investitsiyalarga  amalga  oshiriladi,    royalti  va 

litsenziya  to‗lovlari, norezidentlar tomonidan to‗lanadigan ish haqi  to‗lovlari), va