Ûзбекистон Республикаси Президентининг «Истеъдод» жам¨армаси

Gaz tashlamalarini tarkibini organoleptik aniqlash .


B. CHIQINDI GAZLARNI CHANGLARDAN TOZALASH Sanoatda eng ko‘p tarqalgan tashlamalardan biri — bu changli gaz tashlamalaridir. Changli gaz tashlamalari deyarli barcha sanoat tarmoqlarida ajraladi va atmosfera havosiga tashlanadi. Buning natijasida esa atmosfera havosining tarkibi keskin ifloslanadi. Changli tashlamalar k o ‘pincha biror-bir mahsulotni olish jarayonida hosil b o ‘ladi, masalan, un tortish korxonalarida un changlari, qurilish materiallari ishlab chiqarish jarayonida shu materiallar changi — gips, alebastr, sem ent va shu kabi m ahsulotlar changi, mineral o ‘g‘it ishlab chiqarishda shu mineral o‘g‘it changlari, tog‘-kon kombinatlarida ru d a lar changi va hokazo. D em ak, chang z arralari ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning bir bo‘lagi bo‘lib, ularni ushlab qolish va ishlab chiqarish sikliga qaytarish katta ahamiyatga ega. Shuning uchun changli gaz chiqindilarini zararsizlantirish uchun ular tarkibidagi chang zarralarining xususiyatini aniqlash ham alohida ahamiyatga ega. Chunki chang zarrasining xossasiga qarab tozalash usuli va uning apparati ham bir-biridan farqlanadi. Chang zarralarining quyidagi xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Chang zarralarining asosiy xossalari Zarraning zichligi. Zichlik haqiqiy, «to‘kma» va tuyuluvchi bo‘ladi. To‘kma zichlik (haqiqiy zichlikka qaraganda) zarralar orasidagi havo qatlamini (bo‘sh hajmni) ham hisobga oladi. Tuyuluvchi zichlik — bu zarra massasini uning hajmiga nisbati olinib, bunda zarra ichidagi g‘ovakliklar, qing‘ir-qiyshiqlar ham e’tiborga olinadi. Zarraning dispersligi. Zarraning razmeri uning asosiy parametridir. Chunki chang yutgichni tanlashda gaz tarkibidagi ushlanadigan chang zarrasining dispers tarkibi ahamiyatga ega. Sanoat changi zarralari turli shaklda bo‘lishi mumkin (sharik, tayoqcha, plastinka, ninacha, tolali ko‘rinishda va boshqalar). Chang zarralari ko'pincha birlashib aglomeratlar hosil qilishi mumkin, shuning uchun chang zarrasining razmeri tushunchasi nisbiydir. Bunda changdan tozalashda zarraning ch o ‘kish tezligi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Chang zarrasining cho‘kish tezligi massasi bir xil bo‘lganda ham shaklini ko'rinishiga qarab farqlanishi mumkin. Zarraning shakli sharsimonga yaqin bo‘lsa, uning cho‘kishi shuncha tez bo‘ladi. 29 Chang zarrasini tozalash, ushlab qolish usuli uning dispers tarkibiga bog‘liqdir. Zarrani razmeriga qarab tanlanishi maqsadga muvofiq bo‘lgan apparatlar: Zarra razmcri, mkm Apparatlar 40 - 1000 Chang tindirgich kamcralari 20 - 1000 Siklonlar, diametri 1 - 2 m atrofida 5- 1000 Siklonlar, diametri 1 m 20 - 100 Skrubberlar 0,9 - 100 Matoli filtrlar 0,05 - 100 Tolali filtrlar 0.01 - 10 El. filtrlar Zarraning adgezion xossasi. Zarraning bu xususiyati ularning o‘zaro bir-biriga yopishish (ilashish) qobiliyatini ko‘rsatadi. Chang zarrasi yuqori ilashish xususiyatiga ega bo‘lsa, ular apparatlarda tiqilib qolishi mumkin. Zarrani o‘lchami qancha kichik bo‘lsa, apparatning yuzasiga ilashishi shuncha osonroq boMadi. Changlar ilashishi bo‘yicha 4 guruhga bo‘linadi: 1. Ilashmaydigan — bunga quruq shlak, kvars, quruq tuproq changlari kiradi. 2. Kuchsiz ilashadigan — bunga koks, quruq magnezit, apatit changlari, tarkibida to ‘liq yonmagan ko‘mir kullari, slanes kuli kiradi. 3. 0 ‘rta ilashuvchi — torf, nam magnezit, metall, qo‘rg‘oshin oksidlari, quruq sement, uchuvchan kullar, quruq sut, un, qipiqlar, torf kuli kiradi. 4. Qattiq ilashuvchi — sement, gips, alebastr, superfosfat, natriy tuzlari, tola (asbest, paxta, jun) changlari. Chang zarrasining ilashish xarakteristikasi (sochilish) to ‘qilish xarakteristikasi bilan bog‘liq. Zarraning abrazivligi: bu ko'rsatkich chang zarralari apparat m ateriallarini (m etall qotishm alarini) qanchalik yem irishi m um kinligini ko‘rsatadi. Bunda chang zarrasining qattiqligi, shakli, razmeri va zichligi inobatga olinadi. Ushbu ko‘rsatkich apparatning qalinligini, uning ichki qoplamalarini hisoblashda qo‘llanadi. 30 Zarraning ho‘llanishi. Chang zarrasining suv bilan ho‘llanish xususiyati ho‘l chang yutgichlarni samaradorligiga ta ’sir ko‘rsatadi. Zarralarning shakli silliq ko‘rinishga ega bo‘lsa ularning ho‘llanilishi yuqori bo‘ladi. Zarraning yuzasi qing‘ir-qiyshiq bo‘lsa, uning h o‘llanilishi qiyin kechadi, chunki g‘ovak yuzalar gaz qobig‘i bilan o‘ralgan bo‘ladi va suvni zarra ichiga kirishiga to‘sqinlik qiladi. Qattiq zarralar hoMlanishiga qarab ular 3 asosiy guruhga bo‘linadi: 1. Gidrofil materia liar (yaxshi ho‘llanadigan) — ularga kalsiy, kvars, ho‘llanadigan silikatlar, oksidlangan minerallar kiradi. 2. Gidrofob materiallar (yomon ho‘llanadigan) — unga grafit ko‘mir, oltingugurt changlari kiradi. 3. Absolut gidrofob materiallar (umuman hoMlanmaydigan) — unga parafin, teflon, bitum chang zarralari kiradi. Zarralarning gigroskopikligi. Bu xususiyat chang zarrachalarining havo tarkibidagi namni yutish qobiliyatini ko‘rsatadi. Bu xususiyat zarraning kimyoviy tarkibiga, razm eriga, shakliga, zarraning silliqligiga bog‘liq. Zarra gigroskopik bo‘lsa, bunday changli gazni h o ‘l usulda tozalash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Chang qatlamining elektr tokini o ‘tkazuvchan!igi. Bu xususiyat yordamida chang zarrasi qatlamining solishtirma elektr qarshiligiga (R qatlam) qarab chang zarrasini 3 guruhga bo‘lish mumkin: 1. R qatlam 1010-1013 om.sm. Bunday zarralar elektr filtrda qiyinchilik tug‘diradi va izolatsion qatlam hosil qiladi. Zarraning elektr zaryadi. Zarraning zaryad ko‘rsatkichi (Q yoki - ) uni hosil bo‘lishiga, kimyoviy tarkibiga va ilashadigan modda xossasiga bog‘liq. Ushbu ko‘rsatkich changli gaz aralashm asini tozalash apparatining sam aradorligiga, adgeziya xususiyatiga, portlash xususiyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Chang zarrasining yonish va havo bilan portlovchi aralashma hosil qilish xususiyati. Ba’zi organik b irikm alarning, ya’ni plastm assa, tola, ham da m etall zarralarining changi shunday xususiyatga ega bo‘ladi. U lar o ‘z -o ‘zidan yonishi, havo bilan 31 portlovchi aralashma hosil qilishi mumkin. Changning havodagi minimal portlovchi aralashma konsentratsiyasi o‘rtacha 20 — 500 g /m 3, maksimal 700 — 800 g /m 3 ni tashkil qiladi. G azda kislorodning m iqdori qancha ko‘p bo‘lsa, portlash imkoniyati va uning kuchi shuncha ko‘p bo‘ladi. Gazda kislorodning miqdori 16 % dan kam bo‘lsa, chang buluti umuman portlamaydi. Changni tozalash darajasi. Tozalash darajasi (foydali ish koeffitsienti) ushlangan modda miqdorini gaz tozalash apparatiga gaz oqimi bilan ma’lum vaqt ichida kirgan modda miqdoriga nisbati orqali topiladi. Changni tozalash darajasi quyidagi formula orqali aniqlanadi. g ;-g ; k -c - k -c' j k-c g; Ч K - c ' к - c k -c ' Gg,Gg— chang zarrasining gazdagi massa miqdori, [kg/sek]; (kirayotgan va chiqayotgan); PgJ'g— gazning hajmiy miqdori [m3/sek]; N',C" — chang zarrasining gazdagi konsentratsiyasi [kg/m-1]; G — ushlangan zarra miqdori [kg/sek]. Agar tozalash jarayonida gazning hajmi o‘zgarsa, masalan so‘rish hisobiga, unda tozalash samarasi quyidagicha aniqlanadi: rj = \-K c'tc' bu yerda, Kp — so'rish koeffitsienti. G azlarni tozalashda chang zarrasining katta-kichikligi h a m ahamiyatga ega. Zarra qancha yirik bo‘lsa, uni ushlab qolish sh u n ch a oson kechadi. Shuning uchun tozalash darajasi ba’zan fraksiya tozalash darajasi orqali aniqlanadi, _ _ [/r-_/r-(i_^)] l f FF , F , — gazda fraksiyaning tozalashdan oldin va keying! tarkibiy m iq d o ri. 32 Fraksiya tozalash darajasini bilgan holda, um um iy tozalash darajasini aniqlash mumkin: * 7 / . - Л , 7 / , ' Л , , > 7 / . ' Л . 100 100 ■ " 100 ’ Changni tozalash samadorligini zarrani o‘tib ketish (proskok) koeffitsienti bilan ham ifodalash mumkin. Bu koeffitsient quyidagicha aniqlanadi: К =l-x\ pr I Tozalash bir qancha apparatlarda olib borilsa, umumiy tozalash darajasi quyidagicha aniqlanadi: П =l-(I-rji) CHIQINDI GAZLARNI CHANGLARDAN TOZALASH
Sanoatda eng ko‘p tarqalgan tashlamalardan biri — bu changli gaz tashlamalaridir. Changli gaz tashlamalari deyarli barcha sanoat tarmoqlarida ajraladi va atmosfera havosiga tashlanadi. Buning natijasida esa atmosfera havosining tarkibi keskin ifloslanadi. Changli tashlamalar k o ‘pincha biror-bir mahsulotni olish jarayonida hosil b o ‘ladi, masalan, un tortish korxonalarida un changlari, qurilish materiallari ishlab chiqarish jarayonida shu materiallar changi — gips, alebastr, sem ent va shu kabi m ahsulotlar changi, mineral o ‘g‘it ishlab chiqarishda shu mineral o‘g‘it changlari, tog‘-kon kombinatlarida ru d a lar changi va hokazo. D em ak, chang z arralari ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning bir bo‘lagi bo‘lib, ularni ushlab qolish va ishlab chiqarish sikliga qaytarish katta ahamiyatga ega. Shuning uchun changli gaz chiqindilarini zararsizlantirish uchun ular tarkibidagi chang zarralarining xususiyatini aniqlash ham alohida ahamiyatga ega. Chunki chang zarrasining xossasiga qarab tozalash usuli va uning apparati ham bir-biridan farqlanadi. Chang zarralarining quyidagi xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Chang zarralarining asosiy xossalari Zarraning zichligi. Zichlik haqiqiy, «to‘kma» va tuyuluvchi bo‘ladi. To‘kma zichlik (haqiqiy zichlikka qaraganda) zarralar orasidagi havo qatlamini (bo‘sh hajmni) ham hisobga oladi. Tuyuluvchi zichlik — bu zarra massasini uning hajmiga nisbati olinib, bunda zarra ichidagi g‘ovakliklar, qing‘ir-qiyshiqlar ham e’tiborga olinadi. Zarraning dispersligi. Zarraning razmeri uning asosiy parametridir. Chunki chang yutgichni tanlashda gaz tarkibidagi ushlanadigan chang zarrasining dispers tarkibi ahamiyatga ega. Sanoat changi zarralari turli shaklda bo‘lishi mumkin (sharik, tayoqcha, plastinka, ninacha, tolali ko‘rinishda va boshqalar). Chang zarralari ko'pincha birlashib aglomeratlar hosil qilishi mumkin, shuning uchun chang zarrasining razmeri tushunchasi nisbiydir. Bunda changdan tozalashda zarraning ch o ‘kish tezligi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Chang zarrasining cho‘kish tezligi massasi bir xil bo‘lganda ham shaklini ko'rinishiga qarab farqlanishi mumkin. Zarraning shakli sharsimonga yaqin bo‘lsa, uning cho‘kishi shuncha tez bo‘ladi. 29 Chang zarrasini tozalash, ushlab qolish usuli uning dispers tarkibiga bog‘liqdir. Zarrani razmeriga qarab tanlanishi maqsadga muvofiq bo‘lgan apparatlar: Zarra razmcri, mkm Apparatlar 40 - 1000 Chang tindirgich kamcralari 20 - 1000 Siklonlar, diametri 1 - 2 m atrofida 5- 1000 Siklonlar, diametri 1 m 20 - 100 Skrubberlar 0,9 - 100 Matoli filtrlar 0,05 - 100 Tolali filtrlar 0.01 - 10 El. filtrlar Zarraning adgezion xossasi. Zarraning bu xususiyati ularning o‘zaro bir-biriga yopishish (ilashish) qobiliyatini ko‘rsatadi. Chang zarrasi yuqori ilashish xususiyatiga ega bo‘lsa, ular apparatlarda tiqilib qolishi mumkin. Zarrani o‘lchami qancha kichik bo‘lsa, apparatning yuzasiga ilashishi shuncha osonroq boMadi. Changlar ilashishi bo‘yicha 4 guruhga bo‘linadi: 1. Ilashmaydigan — bunga quruq shlak, kvars, quruq tuproq changlari kiradi. 2. Kuchsiz ilashadigan — bunga koks, quruq magnezit, apatit changlari, tarkibida to ‘liq yonmagan ko‘mir kullari, slanes kuli kiradi. 3. 0 ‘rta ilashuvchi — torf, nam magnezit, metall, qo‘rg‘oshin oksidlari, quruq sement, uchuvchan kullar, quruq sut, un, qipiqlar, torf kuli kiradi. 4. Qattiq ilashuvchi — sement, gips, alebastr, superfosfat, natriy tuzlari, tola (asbest, paxta, jun) changlari. Chang zarrasining ilashish xarakteristikasi (sochilish) to ‘qilish xarakteristikasi bilan bog‘liq. Zarraning abrazivligi: bu ko'rsatkich chang zarralari apparat m ateriallarini (m etall qotishm alarini) qanchalik yem irishi m um kinligini ko‘rsatadi. Bunda chang zarrasining qattiqligi, shakli, razmeri va zichligi inobatga olinadi. Ushbu ko‘rsatkich apparatning qalinligini, uning ichki qoplamalarini hisoblashda qo‘llanadi. 30 Zarraning ho‘llanishi. Chang zarrasining suv bilan ho‘llanish xususiyati ho‘l chang yutgichlarni samaradorligiga ta ’sir ko‘rsatadi. Zarralarning shakli silliq ko‘rinishga ega bo‘lsa ularning ho‘llanilishi yuqori bo‘ladi. Zarraning yuzasi qing‘ir-qiyshiq bo‘lsa, uning h o‘llanilishi qiyin kechadi, chunki g‘ovak yuzalar gaz qobig‘i bilan o‘ralgan bo‘ladi va suvni zarra ichiga kirishiga to‘sqinlik qiladi. Qattiq zarralar hoMlanishiga qarab ular 3 asosiy guruhga bo‘linadi: 1. Gidrofil materia liar (yaxshi ho‘llanadigan) — ularga kalsiy, kvars, ho‘llanadigan silikatlar, oksidlangan minerallar kiradi. 2. Gidrofob materiallar (yomon ho‘llanadigan) — unga grafit ko‘mir, oltingugurt changlari kiradi. 3. Absolut gidrofob materiallar (umuman hoMlanmaydigan) — unga parafin, teflon, bitum chang zarralari kiradi. Zarralarning gigroskopikligi. Bu xususiyat chang zarrachalarining havo tarkibidagi namni yutish qobiliyatini ko‘rsatadi. Bu xususiyat zarraning kimyoviy tarkibiga, razm eriga, shakliga, zarraning silliqligiga bog‘liq. Zarra gigroskopik bo‘lsa, bunday changli gazni h o ‘l usulda tozalash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Chang qatlamining elektr tokini o ‘tkazuvchan!igi. Bu xususiyat yordamida chang zarrasi qatlamining solishtirma elektr qarshiligiga (R qatlam) qarab chang zarrasini 3 guruhga bo‘lish mumkin: 1. R qatlam 1010-1013 om.sm. Bunday zarralar elektr filtrda qiyinchilik tug‘diradi va izolatsion qatlam hosil qiladi. Zarraning elektr zaryadi. Zarraning zaryad ko‘rsatkichi (Q yoki - ) uni hosil bo‘lishiga, kimyoviy tarkibiga va ilashadigan modda xossasiga bog‘liq. Ushbu ko‘rsatkich changli gaz aralashm asini tozalash apparatining sam aradorligiga, adgeziya xususiyatiga, portlash xususiyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Chang zarrasining yonish va havo bilan portlovchi aralashma hosil qilish xususiyati. Ba’zi organik b irikm alarning, ya’ni plastm assa, tola, ham da m etall zarralarining changi shunday xususiyatga ega bo‘ladi. U lar o ‘z -o ‘zidan yonishi, havo bilan 31 portlovchi aralashma hosil qilishi mumkin. Changning havodagi minimal portlovchi aralashma konsentratsiyasi o‘rtacha 20 — 500 g /m 3, maksimal 700 — 800 g /m 3 ni tashkil qiladi. G azda kislorodning m iqdori qancha ko‘p bo‘lsa, portlash imkoniyati va uning kuchi shuncha ko‘p bo‘ladi. Gazda kislorodning miqdori 16 % dan kam bo‘lsa, chang buluti umuman portlamaydi. Changni tozalash darajasi. Tozalash darajasi (foydali ish koeffitsienti) ushlangan modda miqdorini gaz tozalash apparatiga gaz oqimi bilan ma’lum vaqt ichida kirgan modda miqdoriga nisbati orqali topiladi. Changni tozalash darajasi quyidagi formula orqali aniqlanadi. g ;-g ; k -c - k -c' j k-c g; Ч K - c ' к - c k -c ' Gg,Gg— chang zarrasining gazdagi massa miqdori, [kg/sek]; (kirayotgan va chiqayotgan); PgJ'g— gazning hajmiy miqdori [m3/sek]; N',C" — chang zarrasining gazdagi konsentratsiyasi [kg/m-1]; G — ushlangan zarra miqdori [kg/sek]. Agar tozalash jarayonida gazning hajmi o‘zgarsa, masalan so‘rish hisobiga, unda tozalash samarasi quyidagicha aniqlanadi: rj = \-K c'tc' bu yerda, Kp — so'rish koeffitsienti. G azlarni tozalashda chang zarrasining katta-kichikligi h a m ahamiyatga ega. Zarra qancha yirik bo‘lsa, uni ushlab qolish sh u n ch a oson kechadi. Shuning uchun tozalash darajasi ba’zan fraksiya tozalash darajasi orqali aniqlanadi, _ _ [/r-_/r-(i_^)] l f FF , F , — gazda fraksiyaning tozalashdan oldin va keying! tarkibiy m iq d o ri. 32 Fraksiya tozalash darajasini bilgan holda, um um iy tozalash darajasini aniqlash mumkin: * 7 / . - Л , 7 / , ' Л , , > 7 / . ' Л . 100 100 ■ " 100 ’ Changni tozalash samadorligini zarrani o‘tib ketish (proskok) koeffitsienti bilan ham ifodalash mumkin. Bu koeffitsient quyidagicha aniqlanadi: К =l-x\ pr I Tozalash bir qancha apparatlarda olib borilsa, umumiy tozalash darajasi quyidagicha aniqlanadi: П =l-(I-rji)
. CHIQINDI GAZLARNI CHANGLARDAN TOZALASH Sanoatda eng ko‘p tarqalgan tashlamalardan biri — bu changli gaz tashlamalaridir. Changli gaz tashlamalari deyarli barcha sanoat tarmoqlarida ajraladi va atmosfera havosiga tashlanadi. Buning natijasida esa atmosfera havosining tarkibi keskin ifloslanadi. Changli tashlamalar k o ‘pincha biror-bir mahsulotni olish jarayonida hosil b o ‘ladi, masalan, un tortish korxonalarida un changlari, qurilish materiallari ishlab chiqarish jarayonida shu materiallar changi — gips, alebastr, sem ent va shu kabi m ahsulotlar changi, mineral o ‘g‘it ishlab chiqarishda shu mineral o‘g‘it changlari, tog‘-kon kombinatlarida ru d a lar changi va hokazo. D em ak, chang z arralari ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning bir bo‘lagi bo‘lib, ularni ushlab qolish va ishlab chiqarish sikliga qaytarish katta ahamiyatga ega. Shuning uchun changli gaz chiqindilarini zararsizlantirish uchun ular tarkibidagi chang zarralarining xususiyatini aniqlash ham alohida ahamiyatga ega. Chunki chang zarrasining xossasiga qarab tozalash usuli va uning apparati ham bir-biridan farqlanadi. Chang zarralarining quyidagi xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Chang zarralarining asosiy xossalari Zarraning zichligi. Zichlik haqiqiy, «to‘kma» va tuyuluvchi bo‘ladi. To‘kma zichlik (haqiqiy zichlikka qaraganda) zarralar orasidagi havo qatlamini (bo‘sh hajmni) ham hisobga oladi. Tuyuluvchi zichlik — bu zarra massasini uning hajmiga nisbati olinib, bunda zarra ichidagi g‘ovakliklar, qing‘ir-qiyshiqlar ham e’tiborga olinadi. Zarraning dispersligi. Zarraning razmeri uning asosiy parametridir. Chunki chang yutgichni tanlashda gaz tarkibidagi ushlanadigan chang zarrasining dispers tarkibi ahamiyatga ega. Sanoat changi zarralari turli shaklda bo‘lishi mumkin (sharik, tayoqcha, plastinka, ninacha, tolali ko‘rinishda va boshqalar). Chang zarralari ko'pincha birlashib aglomeratlar hosil qilishi mumkin, shuning uchun chang zarrasining razmeri tushunchasi nisbiydir. Bunda changdan tozalashda zarraning ch o ‘kish tezligi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Chang zarrasining cho‘kish tezligi massasi bir xil bo‘lganda ham shaklini ko'rinishiga qarab farqlanishi mumkin. Zarraning shakli sharsimonga yaqin bo‘lsa, uning cho‘kishi shuncha tez bo‘ladi. 29 Chang zarrasini tozalash, ushlab qolish usuli uning dispers tarkibiga bog‘liqdir. Zarrani razmeriga qarab tanlanishi maqsadga muvofiq bo‘lgan apparatlar: Zarra razmcri, mkm Apparatlar 40 - 1000 Chang tindirgich kamcralari 20 - 1000 Siklonlar, diametri 1 - 2 m atrofida 5- 1000 Siklonlar, diametri 1 m 20 - 100 Skrubberlar 0,9 - 100 Matoli filtrlar 0,05 - 100 Tolali filtrlar 0.01 - 10 El. filtrlar Zarraning adgezion xossasi. Zarraning bu xususiyati ularning o‘zaro bir-biriga yopishish (ilashish) qobiliyatini ko‘rsatadi. Chang zarrasi yuqori ilashish xususiyatiga ega bo‘lsa, ular apparatlarda tiqilib qolishi mumkin. Zarrani o‘lchami qancha kichik bo‘lsa, apparatning yuzasiga ilashishi shuncha osonroq boMadi. Changlar ilashishi bo‘yicha 4 guruhga bo‘linadi: 1. Ilashmaydigan — bunga quruq shlak, kvars, quruq tuproq changlari kiradi. 2. Kuchsiz ilashadigan — bunga koks, quruq magnezit, apatit changlari, tarkibida to ‘liq yonmagan ko‘mir kullari, slanes kuli kiradi. 3. 0 ‘rta ilashuvchi — torf, nam magnezit, metall, qo‘rg‘oshin oksidlari, quruq sement, uchuvchan kullar, quruq sut, un, qipiqlar, torf kuli kiradi. 4. Qattiq ilashuvchi — sement, gips, alebastr, superfosfat, natriy tuzlari, tola (asbest, paxta, jun) changlari. Chang zarrasining ilashish xarakteristikasi (sochilish) to ‘qilish xarakteristikasi bilan bog‘liq. Zarraning abrazivligi: bu ko'rsatkich chang zarralari apparat m ateriallarini (m etall qotishm alarini) qanchalik yem irishi m um kinligini ko‘rsatadi. Bunda chang zarrasining qattiqligi, shakli, razmeri va zichligi inobatga olinadi. Ushbu ko‘rsatkich apparatning qalinligini, uning ichki qoplamalarini hisoblashda qo‘llanadi. 30 Zarraning ho‘llanishi. Chang zarrasining suv bilan ho‘llanish xususiyati ho‘l chang yutgichlarni samaradorligiga ta ’sir ko‘rsatadi. Zarralarning shakli silliq ko‘rinishga ega bo‘lsa ularning ho‘llanilishi yuqori bo‘ladi. Zarraning yuzasi qing‘ir-qiyshiq bo‘lsa, uning h o‘llanilishi qiyin kechadi, chunki g‘ovak yuzalar gaz qobig‘i bilan o‘ralgan bo‘ladi va suvni zarra ichiga kirishiga to‘sqinlik qiladi. Qattiq zarralar hoMlanishiga qarab ular 3 asosiy guruhga bo‘linadi: 1. Gidrofil materia liar (yaxshi ho‘llanadigan) — ularga kalsiy, kvars, ho‘llanadigan silikatlar, oksidlangan minerallar kiradi. 2. Gidrofob materiallar (yomon ho‘llanadigan) — unga grafit ko‘mir, oltingugurt changlari kiradi. 3. Absolut gidrofob materiallar (umuman hoMlanmaydigan) — unga parafin, teflon, bitum chang zarralari kiradi. Zarralarning gigroskopikligi. Bu xususiyat chang zarrachalarining havo tarkibidagi namni yutish qobiliyatini ko‘rsatadi. Bu xususiyat zarraning kimyoviy tarkibiga, razm eriga, shakliga, zarraning silliqligiga bog‘liq. Zarra gigroskopik bo‘lsa, bunday changli gazni h o ‘l usulda tozalash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Chang qatlamining elektr tokini o ‘tkazuvchan!igi. Bu xususiyat yordamida chang zarrasi qatlamining solishtirma elektr qarshiligiga (R qatlam) qarab chang zarrasini 3 guruhga bo‘lish mumkin: 1. R qatlam 1010-1013 om.sm. Bunday zarralar elektr filtrda qiyinchilik tug‘diradi va izolatsion qatlam hosil qiladi. Zarraning elektr zaryadi. Zarraning zaryad ko‘rsatkichi (Q yoki - ) uni hosil bo‘lishiga, kimyoviy tarkibiga va ilashadigan modda xossasiga bog‘liq. Ushbu ko‘rsatkich changli gaz aralashm asini tozalash apparatining sam aradorligiga, adgeziya xususiyatiga, portlash xususiyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Chang zarrasining yonish va havo bilan portlovchi aralashma hosil qilish xususiyati. Ba’zi organik b irikm alarning, ya’ni plastm assa, tola, ham da m etall zarralarining changi shunday xususiyatga ega bo‘ladi. U lar o ‘z -o ‘zidan yonishi, havo bilan 31 portlovchi aralashma hosil qilishi mumkin. Changning havodagi minimal portlovchi aralashma konsentratsiyasi o‘rtacha 20 — 500 g /m 3, maksimal 700 — 800 g /m 3 ni tashkil qiladi. G azda kislorodning m iqdori qancha ko‘p bo‘lsa, portlash imkoniyati va uning kuchi shuncha ko‘p bo‘ladi. Gazda kislorodning miqdori 16 % dan kam bo‘lsa, chang buluti umuman portlamaydi. Changni tozalash darajasi. Tozalash darajasi (foydali ish koeffitsienti) ushlangan modda miqdorini gaz tozalash apparatiga gaz oqimi bilan ma’lum vaqt ichida kirgan modda miqdoriga nisbati orqali topiladi. Changni tozalash darajasi quyidagi formula orqali aniqlanadi. g ;-g ; k -c - k -c' j k-c g; Ч K - c ' к - c k -c ' Gg,Gg— chang zarrasining gazdagi massa miqdori, [kg/sek]; (kirayotgan va chiqayotgan); PgJ'g— gazning hajmiy miqdori [m3/sek]; N',C" — chang zarrasining gazdagi konsentratsiyasi [kg/m-1]; G — ushlangan zarra miqdori [kg/sek]. Agar tozalash jarayonida gazning hajmi o‘zgarsa, masalan so‘rish hisobiga, unda tozalash samarasi quyidagicha aniqlanadi: rj = \-K c'tc' bu yerda, Kp — so'rish koeffitsienti. G azlarni tozalashda chang zarrasining katta-kichikligi h a m ahamiyatga ega. Zarra qancha yirik bo‘lsa, uni ushlab qolish sh u n ch a oson kechadi. Shuning uchun tozalash darajasi ba’zan fraksiya tozalash darajasi orqali aniqlanadi, _ _ [/r-_/r-(i_^)] l f FF , F , — gazda fraksiyaning tozalashdan oldin va keying! tarkibiy m iq d o ri. 32 Fraksiya tozalash darajasini bilgan holda, um um iy tozalash darajasini aniqlash mumkin: * 7 / . - Л , 7 / , ' Л , , > 7 / . ' Л . 100 100 ■ " 100 ’ Changni tozalash samadorligini zarrani o‘tib ketish (proskok) koeffitsienti bilan ham ifodalash mumkin. Bu koeffitsient quyidagicha aniqlanadi: К =l-x\ pr I Tozalash bir qancha apparatlarda olib borilsa, umumiy tozalash darajasi quyidagicha aniqlanadi: П =l-(I-rji)