ЎЗБекистон республикаси соғлиқни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси самарканд давлат тиббиёт университети шайхова Г. И., Рахимова Д. Ж., Зокирхонова Ш. А. Болалар ваўсмирлар овқатланишини ташкиллаштириш (монография)

А. Метаболик бузилишлар ва анормал метаболитларнинг пайдо бўлиши.
Аксарият витаминлар ва микроэлементлар ферментларнинг коферментлари ёки оқсил бўлмаган гуруҳлари сифатида биологик ролини кўрсатади. Ушбу озуқа моддаларининг етишмаслиги билан коензимларнинг етишмаслиги ривожланади ва тегишли ферментларнинг фаоллиги пасаяди. Шу билан бирга, иннибирланган ферментларнинг субстратлари кўп миқдорда тўпланади ёки физиологик шароитда мос бўлмаган метаболитлар тўпланади. Улар қонда тўпланиб, пешоб билан чиқарилади.
Метаболитларни таҳлил қилиш озуқа моддалари етишмаслигининг сезгир ва ўзига хос кўрсаткичидир.
В6 витамини пиридоксалфосфат сифатида триптофандан ниацин (витамин РР) биосинтези занжиридаги кинурениназ коензимидир. Озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида Б6 витаминини етарли даражада истеъмол қилмаслик ёки бошқа сабабларга кўра пиридоксалфосфат етишмовчилиги кинурениназа фаоллигини пасайтиради, бу эса пешобда ксантурен кислотасининг кўп миқдорда ҳосил бўлиши ва чиқарилишининг кучайишига олиб келади.
В12 витамини метилмалон кислотасининг метаболизмида иштирок этади. В12 витамини етишмовчилиги билан метилмалон кислотасининг кўпайиши кузатилади ва унинг пешоб билан чиқарилиши организмнинг В12 витамини билан таъминланиши баҳолашда қўлланилади.
Пироузум кислотаси ҳосил бўлишининг ошиши ва чиқарилишининг кўпайиши В1 етишмовчилигида кузатилади, у тиамин дифосфат сифатида пируват дегидрогеназанинг бир қисми бўлиб, пирувик кислотасини оксидловчи декарбоксилланишини амалга оширадиган фермент ҳисобланади. Ушбу тест бошқаларга қараганда камроқ специфик ҳисобланади, чунки пирувик кислота нормал метаболит бўлиб, унинг алмашинуви организмда турли таъсирларга учрайди.
Б. Фермент фаоллигини ўрганиш.
Озиқ моддаларга, биринчи навбатда витаминлар ва микроэлементларга боғлиқ бўлган ферментларнинг фаоллигини ўрганиш ҳозирги вақтда организмни озуқавий моддалар билан таъминланганлигин аниқлаш учун энг ўзига хос ва сезгир функционал тестдир.
Биринчи марта бундай функционал тест 1950-йилларда эритроцитлардаги транскетолаза фаоллигини ўрганиш орқали В1 витаминининг мавжудлигини баҳолаш учун ишлатилган. Кейинчалик эритроцитларда глутатионредуктаза фаоллиги билан В2 витамини ва аланин ёки аспартат аминотрансферазаларнинг фаоллиги билан В6 витамини мавжудлигини ўрганиш усуллари ишлаб чиқилди. Агар эритроцитлардаги бу ферментларнинг фаоллиги коферментлар борлигида ва йўқлигида ўлчанадиган бўлса, у ҳолда фермент фаоллигини мос келадиган кофермент томонидан рағбатлантириб аниқланади, унинг даражаси витамин етишмовчилигининг чуқурлиги ўлчови бўлиб хизмат қилади. Ферментнинг фаоллиги коензим томонидан ин витро шароитда қанчалик кўп рағбатлантирилса, фермент ин виво кофермент томонидан шунча камроқ тўйинган бўлади ва етишмовчилик даражаси юқори бўлади.
ТДФ иштирокида транскетолазанинг стимуляцияси ТДФ эффекти, ФАД иштирокида глутатионредуктаза ФАД эффекти, пиридоксал фосфат иштирокида аланин ёки аспартат аминотрансферазаларнинг стимуляцияси ПАЛФ эффекти деб аталади. Ушбу функционал тестлар юқори сезувчанлик ва ўзига хослик, шунингдек, қон ёки эритроцитлар фракциясини таҳлил қилиш имконияти борлиги туфайли кенг қўлланилади.
Муайян озуқа моддалари билан таъминланганликни аниқлаш учун метаболизм ёки озуқа моддаларини ташишда иштирок этадиган қон таркибий қисмларини ўрганиш бирмунча информатив ҳисобланади. Шундай қилиб, А витаминининг мавжудлигини баҳолаш учун қон плазмасидаги ретинолни боғлайдиган оқсилнинг таҳлили қўлланилади, унинг концентрацияси организмдаги А витамини депосининг ҳажмига боғлиқ. Ёднинг мавжудлигини ва қалқонсимон безнинг функционал фаоллигини баҳолаш учун қон плазмасида тироксинни боғлайдиган преалбуминни аниқлаш қўлланилади.