Ўzbekiston respublikasi

3. Diqqatning neyrofiziologik mexanizmlari
(retikulyar tizimsi aktivasiyasi)
Shozirgi zamonda diqqatning neyrofiziologik mexanizmlarini tadqiq etish, ko’p jishatdan psixik jarayonlar kechishining tanlovchanlik xususiyatiga boqliqdir. U faqat qo’zqalishing optimal darajasi mavjud bo’lgan miya po’stining uyqoq (tetik) sholati orqaligina ta'minlanishi mumkin. Miya po’stining uyqoqlik darajasi po’stda zarur mexanizm (tonus) bilangina ta'minlanib, bosh miyaning tepa stovolida normal munosabatni saqlovchi ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyani aktivlashtirish faoliyati bilan uyqunlikka egadir.
Ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyaning aktivasiyasi miya po’stloqiga organizmdagi jarayonlarning almashishini ta'minlovchi impulslar olib borib, uyqoqlik sholatini yuzaga keltirib turadi. Bunda ekstroreseptorlar tashqi qo’zqatuvchilar yordamida tashqaridan kirib keluvchi informasiyalarni oldin stvolning tepa bo’linmasiga shamda ko’rish tepaligining yadrosiga, keyin esa bosh miya po’stiga olib boradi.
Biroq miya po’stining optimal tonusi va uyqoqlik (tetiklik) xolatini ta'minlash faqat ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyaning aktivasiyasiga boqliq emas. Balki bu narsa tushuvchi retikulyar shaklsiya faoliyatiga sham aloqadordir. Tushuvchi retikulyar tizimning apparati tolalari bosh miya po’stidan boshlanib (peshona va chakka qismlarining medial va medibazal bo’linmalarida), stvol yadrosi tomon, so’ng orqa miyaning sharakat yadrosi sari yo’nalishda sharakat qiladi. Shuning uchun tushuvchi retikulyar shaklsiyaning faoliyati juda mushim bo’lib, uning yordamida miya stvoli yadrosiga qo’zqalishni tanlovchi tizimsiga yetkaziladi, dastavval bu jarayon bosh miya po’stloqida yuz berib, murakkab bilish jarayonlari ontogenezida vujudga kelgan xatti-sharakatlarning murakkab programmasi tariqasida insonning ongli faoliyatining yuksak shaklsi mashsuli bo’lib shisoblanadi.
Shar ikkala retikulyar formasiyalarni tarkibiy qismlarining o’zaro ta'siri miyaning aktiv faoliyatini o’z-o’zini boshqaruvchi murakkab shaklsi bilan ta'minlaydi. Ular elementar, sodda biologik shamda murakkab, kelib chiqish jishatdan ijtimoiy stimulyasiya shaklsi ta'siri bilan o’rin almashtirib turadilar.
Aktivasiya jarayonini ta'minlashdagi bu tizimning mushim ashamiyati ko’p seriyadan iborat eksperimental dalillar bilan neyrofiziologlar Matun,
Djasper, Lindsli, Anoxin kabilar tomonidan tekshirilgan.
Bremer tajribasining ko’rsatatishicha, stvolning quyi bo’linmalarini kesish tetiklik (uyqoqlik) xolatini o’zgarishiga olib kelmaydi, lekin stvolning yuqori qismini kesish elektr potensiallarning asta-sekin paydo bo’lishi bilanxarakterli bo’lgan uyquni vujudga keltiradi.
Lindsli, sensor qo’zqatuvchini vujudga keltiruvchi mazkur signallar miya po’stloqiga borishni davom ettiradi, lekin po’stning bu signallarga javobi qisqa muddatli bo’lib, uzoq vaqtli turqun o’zgarishni amalga oshirmaydi. Ushbu dalillarning ko’rsatishicha, uyqoqlik (tetiklik) xolatini xarakterlovchi qo’zqalishning murakkab jarayonlarini vujudga keltirish uchun sensor impulslar oqimining o’zi kifoya qilmaydi. Shuning uchun retikulyar tizimsi aktivasiyasini qo’llab-quvvatlab turuvchi ta'sir zarur.
Lindslining psixologik tajribasiga qaraganda, ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyaning aktivasiyasi natijasida stvol yadrosidagi qo’zqalish shayvonlarda sezgi chegarasini pasaytiradi, ular uchun oldin mumkin bo’lmagan ishni amalga oshirish imkoni yaratiladi, nafis farqlash (diffirensirovka) vujudga keladi: konus bilan uchburchak tasvirini aniqlash va boshqalar.
Doti, Ernandes Peon va boshqalarning tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, ko’tariluvchi retikulyar formasiya yo’llarining kesilishi oldin mustashkamlangan shartli reflekslarning yo’qoloshga olib keladi. Biroq retikulyar shaklsiya yadrosini qitiqlashda, shatto qo’zqatish chegarasi atrofida bo’lsa sham shartli reflekslarni yuzaga keltiradi.
Yuqoridagi muloshazalardan ko’rinib turibdiki, ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyaning aktiv ta'siri (tetiklik) uchun zarur shart bo’lgan optimal sholat bilan miya po’stini ta'minlaydi.
Jashon psixologiyasi fanida olingan (to’plangan) ma'lumotlarning aksariyati, ko’tariluvchi retikulyar formasiyaning aktivasiyasi ta'siri o’ziga xos tanlovchanlik xususiyatiga ega ekanligini ko’rsatdi. Retikulyar shaklsiya aloshida sensor jarayonlarning tanlab (saralab) aktivlashuvini barpo qilmasdan, balki bir qancha biologik tizimlarning tanlab aktivlashuvini ta'minlash zarur: ovqat, shimoya, orientir refleksi va xokazolar.
P. K. Anoxinning ko’rsatishicha, retikulyar shaklsiyaning aloshida qismlari mavjud bo’lib, ular turli biologik tizimlar faoliyatini aktivlashtiradi, shuningdek, shar xil farmokologik ta'sirga (agentlarga) nisbatan sezgirdirlar. Masalan: a) uretan-tetiklikni blokada qilib, uyquni keltiradi, b) aminazin-oqriq, shimoya qilish reflekslarini blokada qilib, tetiklikka befarq qoladi.
Demak yuqoridagi ma'lumotlarga asoslanib, ushbu fikr va muloshazlarni bildirish mumkin: ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyani aktivlashtirish ta'siri tanlovchanlikka ega bo’lib, bu tanlovchanlik asosiy biologik sistemalar xususiyatiga mos (munosib) tushib, organizmni aktiv faoliyat sari undaydi.
Tushuvchi retikulyar shaklsiyani aktivlashtirish mushim ashamiyat kasb etib, aktivlashtirish impulsi tolalari bosh miya po’stidan (peshona va chakka medial qismlaridan) boshlanib, undan stvolning yuqori bo’linmalari apparati tomon yo’naladilar. Olimlarning fikricha, mazkur tizim diqqatni oliy shaklsining fiziologik mexanizmlariga ta'sir etish nuqtasiga juda yaqin joylashgandir.
Jashon fanida anatomik ma'lumotlarga qaraganda, tushuvchi retikulyar shaklsiyaning tolalari bosh miya po’stining barcha uchastkalariga tarqalgan bo’lib, eng xususiyatlisi- bu peshona qismining medial va mediobazal bo’limlaridan boshlanib, to uning limbik oblastigacha davom etadi. Miyaning limbik zonasi (gippokamda) va bazal uchlaridagi neyronlar boshqa neyronlardan farq qiladi, natijada ko’rish va eshitish qo’zqatuvchilarining ayrim xususiyatlariga nisbatan javob reaksiyasini beradi. Mazkur neyronlar shar qanday qo’zqatuvchilarni kuchayishida emas, balki kuchsizlanishida sham aktiv sharakatni yuzaga keltiradi.
Bu sholatni o’rgangan kanadalik neyrofiziolog Djasper yuqorida ta'kidlab o’tilgan xususiyatlarni nazarda tutib, bu neyronlarni "yangilik neyronlari" yoki "diqqat katakchalari" deb nomlashni tavsiya qiladi. Uning fikricha, xayvonlarning signal kutish labirintdan chiqish yo’lini qidirishda, po’stning xuddi shu oblastlarida neyronlarning 60 foizi paydo bo’lib, aktiv razyadiga aylanadilar.
Agarda shayvonlarda tayyorgarlik sholatini boshqarishda limbik oblastning medial bo’linmasi va bazal boylamlari mushim rol o’ynasa, insonlarda esa murakkab faoliyat shaklsining asosiy markazi miyaning peshona (manglay) qismlari shisoblanadi. Ingliz fiziologi Grey Uolter o’z tadqiqotlarida aktiv kutish (masalan, sinaluvchining 3 yoki 5 signalni kutishi va unga javob tariqasida knopkani bosishi) sholatining shar qaysisi miyaning peshona qismida elektr tebranishni paydo qilishini va ular "kutish to’lqinlari"dan iborat ekanligini dalillaydi. Kutilayotgan signalning namoyon bo’lish imkoniyati ortganda bu to’lqinlar nisbatan kuchayadi, signallarning eshtimoli pasayganda esa, ular kuchsizlanadi yoki butunlay yo’qoladi. Ushbu sholat vujudga kelsa, signal paydo bo’lishini kutish ko’rsatmasi (instruksiyasi) bekor qilinadi.
Miya po’stini peshona qismining aktivlik sholatini boshqarishda (regulyasiyasida) qanday rol o’ynashini dalillovchi tajriba M. N. Livanov tomonidan o’tkazilgan. M. N. Livanovning guvoshlik berishicha, shar qaysi aqliy zo’r berish (matematik topshiriqlarni yechish paytida) miyaning peshona qismida ko’p miqdorda sinxron tarzda ishlovchi nuqtalarni vujudga keltiradi, bu sholat topshiriq yechib bo’lgunga qadar saqlanadi, keyin o’z-o’zidan qoyib bo’ladi.
Miya po’stining peshona qismidagi sinxron tarzda ishlovchi punktlar barqaror xususiyatga egadir.
Yuqoridagi fikrlarga asoslangan sholda shunday xulosaga kelish mumkin. Miyaning peshona qismi qo’zqovchini vujudga keltirishda mushim ashamiyatga ega, chunki odamda aktivlik sholatining o’zgarishi unga bevosita boqliqdir. Shuning uchun shayvon yoki odam miya po’stining limbik oblastidagi qo’zqovchilarning kuchayishi tushuvchi retikulyar formasiya to’qimalari bo’ylab sharakat qiluvchi impulslar manbai shisoblanadi.
Jashonning yirik neyrofiziologlarining aksariyati, miya po’stining qismlarini qo’zqatish miya stvoli yadrosining elektr faoliyatida bir qator o’zgarish yasaydi va bular, o’z navbatida, orientir refleksini jonlanishga olib boradi, degan xulosaga kelishgan.
Tadqiqotchi S. N. Narikashvilining tajribasida bosh miya po’stining orqa qismlarini qo’zqatish natijasida ko’rish tizimsining ichkari bo’limlarining javob reaksiyasida sham keskin o’zgarishlar yuzaga kelishi ko’zatilgan. Miya po’stining sensomotor qismini qo’zqatish bilan sharakat tizimsining po’stosti bo’limlari faoliyatini susaytirish yoki kuchaytirish mumkin. Ba'zi bo’limlarni qo’zqatish orientir refleksi tarkibiga kiruvchi xulq reaksiyalari paydo bo’lishiga olib keladi.
Yuqoridagi fikrni tasdiqlovchi tajriba Ernandes Peon tomonidan o’tkazilgan. Uning tadqiqotida miya po’stini qo’zqalish o’choqining kuchayishi tushuvchi retikulyar shaklsiya orqali o’tib butun stvol bo’ylab tarqalgan. Tajribada mushukning oyoqi ostiga sichqon yoki baliq tashlanganda, ularni xidlab ko’rsa, "shilq"etgan ovozga javob beruvchi eshitish nervi yadrosining aktiv elektr razryadlari yo’qolgan. Bu dalilning ko’rsatishicha, bosh miya po’stida qo’zqalish o’choqining vujudga kelishi miya stovoli faoliyatini to’sish yoki aktivlik sholatini boshqarish (regulyasiya qilish) imkoniyatiga ega.
Shunday qilib, bosh miya katta yarim sharlari po’stini uning stvoli bilan ikkiyoqlama boqlab turuvchi ko’tariluvchi va tushuvchi retikulyar tizim tanlab aktivlashtiruvchi ta'sirga ega bo’lib, organizm aktivasiyasining yuksak shaklsi bilan insonning ongli (mashnat, o’qish, kasbiy) faoliyatini ta'minlab turadi.
Shayvonlarda limbik po’stga ozor berish (ekstirpasiya) miya stvoli qismlari elektr faoliyatining keskin o’zgarishiga olib keladi va ularning xulqida nuqsonlar xosil qiladi. Buning oqibatida orientir refleksida patalogik jonlanish nomoyon bo’ladi, shuningdek, tanlovchanlik xususiyati yo’qoladi.
Kompleks metodlarga asoslangan shozirgi zamon biologiya, fiziologiya, neyrofiziologiya, psixofiziologiya, psixologiya fanlarida ushbu omil miya stvoli strukturasining po’st osti mexanizmlarini miya po’sti tormozlash ta'siridan xalos qilish deb basholanmoqda.
Demak, diqqatning neyrofiziologik mexanizmlari tog’risida muloshaza yuritilganda, ko’tariluvchi retikulyar tizim bosh miya po’stiga impulslarni etkazuvchi, aktivasiyaning biologik shartlangan shaklsi ekanligini, tushuvchi retikulyar tizim esa impulslarning aktiv ta'sirini vujudga keltirish imkoniyatini ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiq.