Ўzbekiston respublikasi

2. Psixologiya fanida sezgi nazariyalari 
Tashqi olam xususiyatlari to’qrisidagi va shaxsning o’z gavdasini tuta bilish 
yuzasidan bilimlar, ma'lumotlar, xabarlar va ta'sirotlar manbai - bu sezgilar bo’lib 
shisoblanadi. Shuning uchun sezgilar inson organizmiga, ya'ni uning tana 
a'zolariga tushadigan axborotlarning asosiy kanali (yo’li) sanalib, ular tashqi dunyo 
shamda ichki tana a'zolari to’qrisidagi xabarni bosh miya katta yarim sharlari va 
bosh miyaning tarkiblariga yetkazib turadi, xuddi shu boisdan inson o’zini qurshab 
turgan makro mushitni orientirlash (mo’ljallash) imkoniyatiga egadir.
Agarda mazkur kanallar berk bo’lib qolgan taqdirda, sezgi organlari zarur 
axborotlar bilan ta'minlamaydi, binobarin, ongni shukm surish imkoniyati o’z-
o’zidan yo’qoladi.
Psixologiya fanida shunday ilmiy dalillar mavjudki, mabodo inson 
axborotlarning shaxobchasidan mashrum bo’lsa, u sholda u uyqu sholatiga 
sho’nqiydi. Masalan, tasodifan teri-tuyush sezgilari patologiyaga uchrasa unda 
odam (ko’pincha vaqtincha, muvaqqat) ko’rish, eshitish, shid sezishdan mashrum 
bo’lishi mumkin. Mabodo axborotlar tuzatish shaxobchasi ilk bolalik yoshi davrida 
buzidsa, kar yoki ko’r bo’lib qolsa, u taqdirda uning aqliy rivojlanishida keskin 
to’xtalish (vaqtincha orqada qolish) yuzaga keladi. Agarda bola maxsus usul yoki 
uslubga o’rgatilsa tabiiy ravishda mavjud kamchiliklarning o’rnini to’ldirib 
bo’lmaydi.
Sezgini bunday tarzda tushuntirilishiga nisbatan shar xil munosabatlar 
psixologiya tarixida mavjud bo’lib ularning shech qaysisi asosiy manba ekanligiga 
shubsha bilan qarashga moyildirlar. Shozir ularning ayrimlariga qisqacha to’xtalib 
o’tamiz va shaqiqiy moshiyatini ochib berishga intilamiz.
Nemis faylasufi Xristian Volf "Rasional psixologiya" (1732 yil) va "Emperik 
psixologiya" (1734 yil) kitoblarida: ongning ichki sholati, aqliy fikr yuritishga 
qobiliyatlilik tabiiy moddiy asos zamiridan kelib chiqib, tashqi olamdan kelib 
tushadigan axborotlar shaxobchasiga, ya'ni sezgi kanaliga, shech qanday boqliq 
ematushuntirishga sharakat qildi. Sezgilarga mana bunday yondashish 
nazariyotchisi "fanga rasionalizm" tushunchasi bilan birga kirib keldi. X. Volf va 
uning tarafdorlari psixik jarayonlar (sezgi, idrok, xotira va boshqalar) murakkab 
ijtimoiy - tarixiy taraqqiyot mashsuli emas, degan qoyani ilgari surdilar. Shuning 
bilan birga "Ong", "Aql" tarixiy evolyusiya natijasi emas deb, inson psixikasiga 
o’zgacha yondashib, uni izoshlab berish mushkul bo’lgan "birlamchi" xususiyat 
ekanligini tushuntirishga intildilar.
Mazkur nazariyaga asoslangan psixologlar insonning sezgilari uning tashqi 
olam bilan boqlab turuvchi birdan-bir shaxobcha ekanligini inkor qilishgacha borib 
yetdilar va voqeilikni mana bunday tarzda izoshlashga sharakat qildilar: go’yoki 
sezgilar insonni tashqi olamdan ajratib turadilar, ular atrof-mushit o’rtasidagi 
bartaraf qilib bo’omaydigan devor shisoblanadilar. Berkli, Yum, I. Myuller, 
Gelmgols singari olimlar sezgi organlarining "spesifik energiyasi" nazariyasini 
ishlab chiqdilar Bu qoyaning asoschisi sifatida Iogann Myuller qat'iy pozisiyada 

---

turib, uni butun vujudi bilan shimoya qilishga intildi. Ushbu nazariyaga binoan, 
shar qaysi sezgi a'zosi xoshz quloq, xosh til, xosh teri bo’lishidan qat'iy nazar, 
tashqi dunyoning ta'sirini aks ettirmaydi, atrof mushitda bo’lib turgan real, yaqqol 
jarayonlar yuzasidan axborotlar berishga qobil emas, faqat u tashqi ta'sirdan 
shaxsiy jarayonlarning qo’zqatuvchisidan turtki oladi, xolos. Mazkur nazariyaga 
ko’ra, shar bir sezgi a'zolari o’zining "spesifik energiyasi"ga ega, shar qanday 
ta'sirddan qo’zqaladi. Masalan, ko’zni bosib, unga elektr toki bilan ta'sir qilib 
ko’rilsa, unda yoruqlik sezgisi shosil qilinadi; quloqqa elektr qo’zqatuvchisi bilan 
ta'sir o’tkazilsa, u sholda tovush sezgisi vujudga keladi.
Binobarin, sezgi a'zolari tashqi ta'sirni aks ettirmaydi, balki ulardan, ya'ni 
ularning ta'siridan qo’zqaladi, xolos. Inson shech qachon tashqi voqe, yaqqol 
dunyoning ob'ektiv ta'sirlarni idrok qilmaydi, balki sezgi a'zolari faoliyatida 
o’zlarining shaxsiy sub'ektiv sholatlarini aks ettiradi.
Mazkur nazariyaga binoan, inson ob'ektiv dunyoni idrok qila olmaydi, u 
sub'ektiv jarayonlarni aks ettiradi, oqibat natija "dunyo element" (mayda qism) 
larni idrok qilish vujudga keladi. Psixologiya tarixida "sub'ektiv idealizm" degan 
yo’nalish sham yuzaga kelgan bo’lib, ungacha, "inson faqat o’zi"nigina biladi, 
xolos. Undan tashqari shech narsa shukm surishi mumkin emas. Bu nazariya o’ziga 
xos qoyaga ega bo’lib, fan tarixida "solipsizm" (yagona "Men") nomini olgan edi.