Ўzbekiston respublikasi

6. Xayol shakllari to’qrisida tushuncha 
Odatda bolaning asosiy faoliyati o’yinga aylana borgan sari boqcha va kichik 
maktab yoshi davrida jadal rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Ma'lumki, ta'kidlangan 
yosh davridagi bolalar uchun fantaziya obrazlari ularning o’yin faoliyati uchun 
dastur tariqasida vujudga keladi: a) bola o’zini kosmonavt sifatida shis qiladi; b) 
konstruktor rolini bajaradi; v) o’zini personaj xulq-atvori bilan taqqoslaydi; g) rolli, 
suyuetli o’yinlarda muayyan rollarga kirishadi va shokazo.

---

Xayolning o’zi faoliyatning shar xil turlarida tarkib topadi, uni amalga 
oshirish va uyushtirish uchun aloshida ashamiyat kasb etadi. Bolaning xayoli 
tashqi tayanchlarga (o’yinchoqlarga) asoslanuvchi faoliyatdan so’zlar bilan sodda 
shamda badiiy ijodiyotni amalga oshirishga sharoit tuqdiradigan ichki faoliyatga 
o’sib o’tadi. Uning xayoli nutqni egallash munosabati bilan shaxslararo muomala 
sham taraqqiy etadi.
Nutq faoliyatining yuksak ko’rsatkichi ko’rmagan, eshitmagan narsa va 
shodisalarni tasavvur qilish imkonini yaratadi. Xuddi shu bois bolalar cho’plardan 
ot obrazlarini, stuldan sharakatlanuvchi texnikani yaratish imkoniga ega bo’ladi. 
Shuning uchun fantaziya ijtimoiy tajribani biri sifatida gavdalanadi. Badiiy 
fantaziya obrazlari (Bilmasvoyning sarguzashtlari, Sariq devni minib, Buratino, 
No’xat polvon, qorqiz, qorbobo, Jodugar kampir va shokazolar) ijtimoiy 
tajribalarni o’zlashtirish va bilishning vositasi ekanligi psixolog tadqiqotchilar 
tomonidan dalillab berilgan. Voyaga yetgan odamlar esa atrof mushitni va 
shaxslararo munosabatlarni faol ijodiy izlanishlari tufayli o’zgartiradi.
Orzu xayol shakllaridan biri shisoblanib, shaxsning o’zi uchun eng yoqimli 
istiqbol obrazlarini xayolida (tasavvurida) yaratishda gavdalanadi. Orzu insonning 
eshtiyojlari, xoshish-istaklari, intilishlari bilan bevosita boqliq bo’lib, uni kelajakda 
faoliyatni amalga oshirishga undaydi.
Shaxsning ijodiy faoliyati moshiyatida fantaziya ishtirok etmasdan iloji yo’q, 
chunki shamisha sham uning amaliy xatti-sharakatlarida xayol jarayonlari 
ro’yobga chiqavermaydi. Aksariyat shollarda xayol jarayonlari shaxs amalga 
oshirishni istaydigan obrazlar shaklida mujassamlashadi shamda ichki faoliyat 
tusiga aylanadi. Kelajakka shaxsni undovchi, uning xoshish-tilaklarini aks 
ettiruvchi obrazlar majmuasi orzu deyiladi. Orzu-shaxsning atrof mushitni, ijtimoiy 
voqelikni o’zgartirishga, o’rin almashtirishga yo’naltirilgan ijodiy kuchlari, 
ilshomlari va intilishlarini turmushga tatbiq etishning asosiy shartlaridan biridir. 
Shu bilan birga orzu shaxsiy va ijtimoiy shayotni ilmiy faraz qilishning 
unsurlaridan shisoblanadi.
Mamlakatimizda taraqqiyotni oldindan ko’ra bilish, maqsad ko’zlash, 
kelajagi buyuk davlat qoyalari, milliy istiqlol mafkurasi va milliy istiqlol qoyasi 
qoyat mushim ashamiyatga ega. Shuning uchun orzu batamom tugallanishi ma'lum 
bir sabablarga ko’ra muvaqqat kechiktirilgan faoliyatga undovchi motiv (sabab) 
tariqasida yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun sham inson qo’li bilan bunyod 
etilgan narsa o’zining ijtimoiy tarixiy moshiyati jishatidan moddiylashtirilgan, 
tatbiqiy xususiyatli shaxsning orzusidir. Ana shu narsalarga nisbatan o’ta zarur 
eshtiyoj shis qilgan ajdodlarimizning orzulari yaqqol ko’rinishda gavdalanganligini 
shoshidi bo’lamiz: 1) uchar gilamlar; 2)oynai jashon; 3) elektr chiroqi; 4) o’zi 
yurar aravalar; 5) lip etib chiqish (lift); 6) dashtga suv chiqarish va shokazolar.
Badiiy va ilmiy ijodida fantaziyaning o’rni to’qrisida muayyan darajada 
ishlar qilgan, chunki san'at va adabiyot ijodiy faoliyatining zaruriy unsuri sifatida 
xizmati basholangan. Ma'lumki, rassom shamda yozuvchining ijodiy faoliyatida 
ishtirok etuvchi xayol obrazlarining mushim xususiyatlari-bu uning emosional 
kechinmalar shis-tuyqular bilan mujassamlashgandir. Shozirgi davrda: 1) badiiy 
ijodiyot 2) badiiy tarjima; 3) ilmiy ijodiyot psixologiyasi; 4) adabiy qobiliyat va 

---

iste'dod psixologiyasi singari maxsus sovqalar xayol turlari, jarayonlari, shakllari 
kabilarga asoslangan sholda tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
Mustaqil mamlakatimizning yoshlari (fuqarolari) yangiliklar yaratish va 
kashfiyotlar amalga oshirish, o’zlari yoqtirgan ishlar, muqaddas ijtimoiy xayol 
yo’llari, vatanga mushabbat, iftixor, sadoqat, sodiq do’stlik, qashramonlik, iymon-
e'tiqod, baxt -tole to’qrisida uzluksiz ravishda orzu qiladilar.
Shaxs tomonidan tasavvur etilayotgan orzular shaqiqatdan sham go’zal, ezgu 
niyatli, porloq kelajakka qaratilgan bo’lsa, ular inson xislatiga aylanadi.