Ўzbekiston respublikasi

3. Xayolning xususiyatlari 
Xayolning 
mushim 
tomonlaridan 
biri-uning 
ijodiyot 
va 
shaxs 
munosabatining yaxlit sholda talqin qilish xususiyatidir. Ijodiyot shaxsning ichki 
imkoniyatlari va zaxiralarining ro’yobga chiqishining asosiy shartlaridan biridir. 
Xuddi shu sababdan shaxs o’zining ijodiy faoliyati bilan, birinchidan, insonning 
yaratuvchilik qudratini amaliyotda namoyish qiladi. Ikkinchidan, u ijodiyot 
ta'sirida yangi fazilatlarni egallaydi, nafosat, badiiy ijod, texnik qobiliyat, kashfiyot 

---

ijtimoiy muammolarni integrasiya qilish yoki mavjud umumiy qonuniyatlardan 
kelib chiqib, uni differensiallashtiradi. Uchinchidan, jashon faniga o’z ulushini 
qo’shadi 
va 
sivilizasiyaga 
o’z ta'sirini o’tkazadi, ijtimoiy taraqqiyot 
sharakatlantiruvchisiga aylanadi. Ijodiyot davomida shaxs motivasion, emosional, 
irodaviy barqarorlik, xarakterning mustashkamligi va boshqa individual-tipologik 
xususiyatlardagi yetuklik ijodiyot mashsuliga, uning samaradorligiga, sifatiga 
unosib ravishda ijobiy ta'sir o’tkazadi.
Ijodiyot tarkiblari bilan shaxsning xususiyatlari o’rtasidagi uyqunlikning 
yuzaga kelishi ikki yoqlama ta'sir o’tkazish mexanizmi sifatida mushim rol 
o’ynaydi, ya'ni faoliyatda shaxs o’zining yangi qirralarini ochadi, uning fazilatlari 
esa ijodiy izlanishlarning muvaffaqiyatli yakunlanishini ta'minlaydi.
4. Xayolning analitik-sintetik xususiyati 
Xayolning analitik xususiyati bo’yicha (nemischa "tendens" lotincha 
"tendere" kelib chiqqan bo’lib, psixologiyaning tarixiy taraqqiyoti davomida shar 
xil ko’rinishlarda shukm surib kelmoqda. Analitik sholat xayolning mazmunini, 
moshiyatini, predmetini, asosan tubdan yangi mashsullar, yangicha obrazlar, 
timsollar, tasvirlar yaratilishidan, atrof-mushitning ifodasi, yangi bezakli, jiloli 
ekanligini qayd qilishdan iboratligidan tan olishdir. Yangilik elementlari, ba'zi 
jabshalarining qo’shimcha alomatlar bilan boyitilishi, ijod qilinishi xayolning 
asosiy vazifasi ekanligi qoyasini aks ettiruvchi tendensiya psixologiya fanida 
aksariyat 
ilmiy 
maktablar 
tomonidan 
tan 
olingan 
va 
taraqqiyot 
sharakatlantiruvchisi sifatida qat'iy ravishda shimoya qilinib kelinmoqda. Ikkinchi 
tendensiya biosfera va neosfera to’qrisidagi ma'lumotlar, tasavvurlar, ta'sirlanish, 
timsollar ijtimoiy- tarixiy taraqqiyot davomida qaytadan tiklanish orqali xayol 
mashsuli sifatida saqlanib keladi, degan qoyaga asoslanadi.
Bu tendensiyada obrazlarning tiklanishi, saqlanishi, kuchayishi yoki o’chmas 
iz tariqasida uzluksiz ravishda inson xotirasida, ko’z o’ngida namoyon bo’lishi, 
gavdalanishi shayot va faoliyat uchun birlamchi ekanligi isbotlashga sharakat 
qilinadi. Shar ikkala tendensiya sham xayol sholatining analitik vazifasini bajarish 
imkoniyatiga ega bo’lib, o’zaro bir-birini in'kor etish darajasiga olib bormasligini 
taqozo qiladi. Shuning uchung ijodiy xayol yangi obrazlarning vujudga keltirish 
bilan taraqqiyotga ulush qo’shadi, yaqqol voqelik va ularning timsollar shaqidagi 
ma'lumotlar, chizqilar tasviri shamda tasavvurlarini qayta tiklash orqali insoniyat 
bilimi, tajribasini boyitadi.
Tiklovchi xayol insoniyat tomonidan oldin yaratilgan narsalar va shodisalar 
to’qrisidagi obrazlar, axboratlar sifatida qaytadan joylanishiga mushim ta'sir etadi, 
o’zining sharakat tezligi bilan shar qanday texnika mo’jizasini doqda qoldiradi. 
Shar ikkala tendensiya uyqunlashuvi orqali ijodiy va tiklovchi xayol turlari 
vazifasiga, ashamiyatiga, mashsuldorlik darajasiga oqilona basho berish mumkin.
Aks sholda ikki tendensiya ikki xil talqin, turlicha yakun, o’zgacha mazmun, 
aloshida yondoshuv, ustuvorlikka davo keltirib chiqarishi ayni shaqiqatdir.
Xayol analitik holatdan yangi obrazlarini yaratishdan iborat xayol 
fenomenidan biridir; giperbolizasiya (yunoncha xuperbole bo’rttirish, kuchaytirish 
ma'nosini anglatadi; sxematizasiya (yunoncha "schema" obraz, shakl vujudga 

---

keltirish demakdir); tipizasiya (yunoncha "tupos" iz, chiziq degan ma'noni 
bildiradi) yoki tipiklashtirish; o’xshatma-muayyan narsalarga nisbatan qiyoslash 
orqali mushim va nomushim tomonlaridan umumiylikni tanlab olish kabilar.
Agglyutinasiya fenomeni obrazlar (tasvirlar, timsollar) sintezlashuv 
jarayonining soddaroq ko’rinishidan biri shisoblanib, insoniyatning kundalik 
shayoti va faoliyatida ro’y-rost yaxlitlashtirish imkoniyati yo’q xilma-xil xislatlar, 
fazilatlar, sifatlar va qismlarni "qorishiq" tarzida (birlashtirilgan) shaklda aks 
ettiradi. Odatda agglyutinasiya yordami bilan donishmand xalq tomonidan 
yaratilgan ertak timsollari, afsona tasvirlari yaratiladi yoki xayoliy kompozisiyasi 
to’qib chiqariladi (lotincha compositio tuzilmasi, tarkibiy jishatlari degan ma'no 
anglatadi).
Masalan, bulbuli go’yo odamsimon (boshi odam, tanasi qush) bir jonovor 
gavdalanadi; suv parisi (rusalka) timsolida ayol mujassamlashadi (bosh va gavdasi 
odamniki, dumi baliqniki, sochi yashil suv o’tlaridan iborat); kentavr (ot va odam); 
pegas (qanot va ot) qanotli ot; tovuq oyoqli uycha, yettiboshli ilon ajdasho (ilon, ot 
va qushdan iborat) va boshqalar. Shozirgi zamonda agglyusinasiyadan texnik, 
badiiy, san'at ijodiyoti keng ko’lamda foydalanilmoqda, chunonchi, samolet 
amfibiya (yunoncha ampxibios ikkiyoqlama shayot kechirish ma'nosini bildiradi)-
uchuvchi qayiq toifasidagi quruqlik va suvga moslashgan gidrosamolyot; aerosani 
(chana singari sirqanuvchi samolyot), jangovar texnika amfibiya (tank, 
bronetrasport, avtomobil); akkordeon-fortepyano bilan bayan birlashmasi; 
avtokran-avtomobil bilan kran qorishiqi; avtokor (inglizcha "car" arava)-o’zi yurar 
arava va shokazo.
Giperbolizasiya fenomeni xayol obrazlarini shamda tasavvur shakllarini 
o’zlashtirish jishatidan yaqin agglyutinasiyaga yondosh, o’xshash psixik 
jarayondir.
Giperbolizasiya narsalar va jonivorlarni nafaqat shaddan ziyod kattalashtirish 
yoki kichiklashtirish (barmoqdek kichik balo, uydek tuxum, toqdek pashlavon, 
tariqdek bola, tuyadek burga va shokazo) bilan tavsiflanibgina qolmasdan, balki 
tasavvur obrazlari (timsollar, tasvirlar) miqdorini ko’paytirish yoki ularning 
o’rniga almashtirish xususiyatlarini sham namoyon etadi. Masalan, yetti boshli 
ajdarlar, ko’pqo’lli va ikki qorinli maxluqotlar, olti oyoqli jonivorlar, quyosh 
nurini to’sgan afsonaviy qushlar shular jumlasidandir.
Sxematizasiya fenomeni xayolot (fantaziya) obrazlarini yaratish imkoniyati 
mavjud vositalardan biri shisoblanib, u borliqdagi narsa va shodisalarning u yoki 
bu alomatlari shamda sifatlarini ta'kidlashdan, shuningdek, ularga butun diqqat-
e'tiborni markazlashtirishdan iborat psixik jarayondir. Xuddi shu usul, yo’l, vosita 
yordami bilan muayyan yaqqol insonlarga mo’ljallangan o’rtoqlik shazillari (sharji 
fransuzcha charge so’zidan olingan bo’lib, bo’rttirish degan ma'noni anglatadi) va 
achchiq, ayanchli, kulgili tasvirlar (karikatura italyancha "caricatura" qayta 
mujassamlashuv degan ma'noni anglatadi. Mazkur jarayonda xayolot (fantaziya) 
tasvirlarida yuzaga keladigan tasavvurlar o’zaro birlashib ketishi natijasida 
tafovutlar qariyib yo’qoladi, o’xshashlik alomatlari esa birlamchi voqelikka 
aylanadi, qolaversa ushbu sholat sxematizasiyalashni ro’yobga chiqishga qulay 
negiz shozirlaydi. Masalan, bunga konstruktorning qushlar olamidan andoza olib, 

---

yangi qurilmalar yaratishi, modeldan shaqiqiy asbob ishlab chiqishi; rassom tabiat 
mo’jizalarining matoga tushirishi yaqqol misoldir.
Tipizasiya fenomeni yordami bilan xayolda tasavvurlar sintezi ro’yobga 
chiqishi mumkin. Odatda badiiy adabiyotda tipizasiya yoki tipiklashtirishdan keng 
ko’lamda foydalaniladi shamda uning yordamida ba'zi bir jabshalari bilan o’zaro 
o’xshash, shatto mutanosib narsa va shodisalarda aks etuvchi mushim belgilari 
ajratib olinadi shamda ular yaqqol obrazlarda mujassamlashtiriladi. Ijodiy 
jarayonlarning vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi bir talay assosiasiyalar orqali 
paydo bo’ladi, lekin ularning qayta tiklanishi xotira jarayonlarida uchraydigan 
tiklanish yoki jonlanishdan tafovutlanadi. Ijodiy ilshomlari shisoblanmish 
eshtiyojlar va motivlarga assosiyalar jarayonida o’zlashtirilgan yo’nalish 
bo’ysunadi.
Ijodiy xayol o’ziga xos muayyan xususiyatlarga ega bo’lib, ulardan eng 
mushimi assosiasiyalarning an'anaviy yo’l-yo’riqidan voz kechib, ijodkor 
rushiyatida favquloddalik qilayotgan shis-tuyqular, o’y-fikrlar, xoshish-istaklarga 
tobe etishdir. Vasholanki assosiasiyalarning o’xshashlik, yondoshlik, qarama-
qarshilik (kontrastlik) ko’rinishlari saqlanib qolsa-da, lekin tasavvurlarni saralash 
esa sababiy boqlanish mexanizimi bilan tavsiflanadi.
Ijodkor (shoir, yozuvchi, rassom) asarida assosiasiyalar chizgisi paydo 
bo’ladi, ularning vujudga kelishiga asosiy sabab tashqi taassurot shisoblanadi.