Ózbekstan respublikasí informaciyalíq texnologiyalarí HÁm kommunikaciyalarín rawajlandíRÍW MINISTRLIGI MUHAMMED AL-XOREZMIY TASHKENT informaciyalíq texnologiyalarí

Tema: Social pedagogika

Orınlaǵan: Nurniyazov A

Qabıllaǵan: Xojabergenova R

Nókis 2020

Social pedagogika

Reje:

Kirisiw

Tiykarǵı bólim

1. Social pedagogikanıń mazmunı, maqset hám wazıypaları

2. Social pedagogikanıń quramlıq bólekleri

3. Social pedagogikanıń tiykarǵı túsinikleri

4. Social pedagogikanıń ilimiy-izertlew metodları

5. Social pedagogikanıń rawajlanıw basqıshları

6. Ózbekstanda social pedagogikanıń rawajlanıwı

Juwmaqlaw

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw

Mámleketimizde nızamlar ústinligine ámel qılınatuǵın demokratiyalıq jámiyetti qurıw dawam etip atırǵan búgingi kúnde jámiyetimizdiń barlıq aǵzaların, birinshi gezekte ósip kiyatırǵan jas áwladtı sociallıq ruwxda tárbiyalaw tiykarǵı máselelerden esaplanadı. Hár bir shaxs birinshiden, jámiyetimizdiń aǵzası sıpatında sociallıq ómirimizde ámelge asırılıp atırǵan reformalar, jańalanıwlardıń jaratıwshısı, jámiyet subiekti bolsa, ekinshiden bolsa, ol usı processtiń qatnasıwshısı bolıp tabıladı.

Bizge belgili, jámiyet rawajlanıwı, social-ruwxıy ómirdiń rawajlanıwı quramalı processlerden ibarat. Álbette, bunday process adamlarǵa túrlishe tásir kórsetedi. Bilim dárejesi jeterli bolǵan, iyman-isenimi pútin bolǵan adamlar hár qanday quramalı jaǵdaylar, yaǵnıy qıyınshılıqlardı shıdamlılıq penen jeńip ótiwge háreket qılsa, ayırımlar bunday jaǵdayda ózin joytıp qoyadı. Nátiyjede sociallıq ómirge itibarsız qatnasta boladı, ayırımlar bolsa ómirdiń jeńil tárepin tańlaydı. Bunday adamlar tek ózleriniń ráhátin oylaydı. Bunı bazar ekonomikası shárayatındaǵı qıyınshılıqlar yaki túrli jat ideyalar aǵımı háreketindegi processten anıq kóriwimiz múmkin.

Bunnan tısqarı házirgi waqıtta social ómirimizge, turmıs-tárizimizge jat bolǵan náshebentlik, nızam buzıwshılıq sıyaqlı túrli illetlerdiń de kirip keliwi ayırım adamlar, ásirese jaslar tárbiyasına keri tásir kórsetedi. Solay eken, keri aǵımlar sheńberine kirgen shaxslar menen tárbiyalıq jumıslar kólemin kúsheytiw, tásir kórsetiwdiń dárejesin asırıwdı kórsetedi.

Bul haqqında birinshi prezidentimiz I.A.Karimov óziniń barlıq sóylep shıǵıwları hám shıǵarmalarında, ásirese, “Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh” kitabında ayrıqsha atap ótip ósip kiyatırǵan jaslardı ruwxıy tárepten salamat etip tárbiyalaw mámleket social-ekonomikalıq siyasatınıń orayın shólkemlestiriwdi aytadı.

Bunıń ushın bolsa keń jámiyetshilik sonnan keri aǵımǵa beyim bolǵan shaxslar menen shuǵıllanıwdıń nátiyjeli jol, usıl, quralların anıqlaw, olarǵa tárbiyalıq tásir kórsetiwdiń metodikasın islep shıǵıw zárúr. Bunday juwapkershilikli jumıs bolsa ulıwma pedagogikanıń óz aldına tarawı bolǵan “Social pedagogika”nıń tiykarǵı máselesi esaplanadı. Sebebi, tárbiyalıq jumıs tek ǵana tálim orınlarında emes, bálkim, social ómirimizdiń barlıq tarawlarında ámelge asırıladı.

Keyingi jıllarda pedagogika baǵdarındaǵı joqarı oqıw orınlarınıń pedagogika hám psixologiya tálim baǵdarında “Social pedagogika” páni oqıtılıp kelinbekte. Bunı barlıq joqarı oqıw orınlarınıń bar bolǵan tálim baǵdarlarında oqıtılıwı maqsetke muwapıq boladı. Sebebi, joqarı oqıw orınların juwmaqlap tiyisli orınǵa qániyge bolıp kelgenler óz náwbetinde ózi iskerlik kórsetip obiektte social pedagogikalıq wazıypasın da atqaradı.

Social pedagogikanıń mazmunı, maqseti hám wazıypaları

Social pedagogikanıń áhmiyeti haqqında piker júritiwden aldın “Social pedagogika” terminine itibar qaratıw zárúr. Onda ǵárezsiz “Social”, “Pedagogika” baǵdardan ibarat bolǵan ǵárezsiz pán birlesken bolıp tabıladı.

Bir neshe pańlerdiń bunday birlesiwi kútilmegen jaǵday bolmastan, bálkim, ol qániygelesiw processi menen baylanıslı. Ilim-pán áleminde keyingi jıllarda qániygelesiw processi bir qansha rawajlandı. Bunı bir ǵana pedagogika páni mısalında da kóriwimiz múmkin. Mısalı, “Mektepke shekemgi pedagogika”, “Mektep pedagogikası”, “Arnawlı pedagogika”, “Kásip-óner pedagogikası”, “Shańaraq pedagogikası” sıyaqlılar.

Pánlerdiń bunday óz-ara birlesiwiniń tiykarında belgili bir maqsetke qaratılǵanlıq jatadı. Bul jaǵdaydı “Social pedagogika” dan da anıq kóriw múmkin. Social pedagogika da pedagogika sıyaqlı tálim-tárbiya processin hám hádiyselerdi úyrenedi. Biraq, sonı atap ótiw kerek, social pedagogika olardı ózine say baǵdarda úyrenedi. Sebebi, bul panning ózine say bolǵan tárepi “Social” sózinde óz kórinisin tapqan.

“Social” (latınsha socialis – ulıwmalıq) túsinigiń tiykarın shaxslar, shaxslar aralıq qatnaslardıń túrli formaları menen baylanıslı processler quraydı. Bunnan sonday juwmaq kelip shıǵadı, eger de pedagogika ósip kiyatırǵan jas áwladlardıń tálim-tárbiyası haqqındaǵı pán bolsa, social pedagogika tálim-tárbiya processlerinde balanıń jámiyettegi ómirge qosılıwına baylanıslı nızamlılıq hám hádiyselerdi úyrenedi. Bul orında sonı atap ótiw tiyis, balanıń jámiyetke “kiriw” processi, onıń belgili social tájiriybeni qolǵa kiritiwi (bilim, qádiriyat, júris-turıs qaǵıydaları) menen baylanıslı. Bul sociallasıw delinedi.

Eger de biz social pedagogika áhmiyetin onıń obiekt hám predmetin salıstırıw arqalı anıqlamaqshı bolsaq, tómendegii jaǵday kelip shıǵadı. Pedagogikanıń da, social pedagogikanıń da obiekti – bul bala, biraq úyreniw predmetleri hár túrli. Pedagogikanıń úyreniw predmeti balanı tárbiyalaw nızamlılıqları esaplansa, social pedagogikanıń predmeti bolsa balanı sociallastırıw nızamlılıqlar esaplanadı.

Sol sebepli social pedagogika jámiyetti hám social qatnasıqlardı úyrenedi hám de insanlar bir-biri menen qanday kirisip ketiwin, ne ushın bir toparǵa birlesiwin hám jámiyettiń basqa social máselelerin anıqlawǵa háreket etedi. Sonday-aq, ol bul mashqalalardı social pedagogika wazıypalarına sáykes túrde úyrenedi.

Házirde social pedagogikanıń teoriyalıq hám ámeliy iskerligi tarawına mektep hám mektepten tısqarı orınlardaǵı tárbiya hám qayta tárbiya, balalar úyleri, kekseler úylerinde jasawshılarǵa ǵamxorlıq, huqıqbuzarlar menen islesiw sıyaqlılar kiredi. Social pedagogikanıń ózine say xarakteri onıń basqa pánler menen qatnasında tikkeley kórinedi.

Filosofiya hám social pedagogika. Filosofiya insan máselesin ortaǵa qoyadı hám sorawlarǵa juwap tabıwǵa háreket etip, kóz-qarastıń ulıwmalasqan sistemasın islep shıǵadı. Social pedagogikanıń “social tárbiya filosofiyası” bólimii insan hám onıń tárbiyasına belgili qaraslardan kelip shıǵadı hám bul qaraslarda hár dayım ol yaki bul filosofiyalıq tiykarlarǵa úyrenedi.

Etika hám sociallıq pedagogika. Etika ádep-ikramlılıq kóz-qaraslar rawajlanıwınıń ulıwma nızamlılıqların, sonday-aq, ol tártipke salıp atırǵan ádep-ikramlılıq oy formaların hám olardıń ádep-ikramlılıq iskerligin analiz qıladı. Social pedagogika etika qáliplestirgen principlerden paydalanadı hám de tárbiya usılları hám maqsetlerin islep shıǵadı.

Socialogiya hám social pedagogika. Sociologiya – jámiyet, social qatnasıqlar hám social tárbiya metodikası rawajı, iskerlik júritiwi, qáliplesiw nızamlılıqları haqqındaǵı pán. Social tárbiya socialogiyası sociallasıw mashqalaların úyreniw processinde social tarawlardıń bir qatar maǵlıwmatları (jas, qala hám awıl, dem alıw, ǵalabalıq baylanıslar, jaslar, ádep-ikramlılıq, tálim, jınayatshılıq, din, shańaraq sociologiyası) nan paydalanadı.

Etnografiya, etnopsixologiya hám social pedagogika. Etnografiya xalıqlardıń xojalıq hám mádeniy qásiyetlerin úyrenedi. Etnopsixologiya insanlar ruwxıyatınıń etnikalıq qásiyetleri, milliy xarakteri, milliy óz-ózin ańlawdıń qáliplesiw nızamlılıqları, etnikalıq steriotiplerin úyreniwshi bilim tarawı. Social pedagogika óziniń tiykarǵı mashqalası bolǵan sociallasıw processin teoriyalıq hám ámeliy tárepten tiykarlawda etnografiya hám etnopsixologiya pánlerine de múráját qıladı hám azıqlanadı. Social pedagogikada ulıwma insaniylıq tárbiya principlerine sáykes túsetuǵın hám óz náwbetinde etnosta qáliplesken tárbiya usıllarınan sol xalıq sheńberinde social tárbiya sistemasında paydalanıw usınıs etiledi.

Social hám jas psixologiyası hám de social pedagogika. “Social psixologiya” insanlardıń toparlarǵa qosılıw jaǵdayın keltirip shıǵarıwshı insan iskerligi hám júris-turıs nızamlılıqları, sonday-aq, bul toparlardıń psixologiyalıq táreplerin úyrense, “Jas psixologiyası” bolsa insan ruwxıyatı dinamikası hám jas qásiyetleri, sonday-aq, shaxs rawajlanıwınıń jasqa baylanıslı faktorların da úyrenedi. Social pedagogika sociallasıw hám viktimologiya mashqalaların úyreniwde hám social tárbiyanıń metodikasın analizlewde social hám jas psixologiyası maǵlıwmatlarınan paydalanadı.

Sol menen birge sociallasıw mashqalaları sociologiya tárepinen úyrenilgenligi sebepli social pedagogika ayırım sociologiyalıq teoriya, usıl hám qurallardan da paydalanadı.

Joqarıdaǵı pikirlerden kelip shıqqan halda social pedagogikaǵa tómendegishe anıqlama beriw múmkin:

Social pedagogika – shaxstıń sociallasıwı nızamlılıqların úyreniw, jámiyettiń social mashqalaların sheshiw maqsetinde social pedagogikalıq iskerliktiń nátiyjeli usılları, texnologiyaların islep shıǵıw hám olardı qollanıwǵa qaratılǵan pedagogika tarawı.

Bunnan tısqarı, social pedagogikaǵa bala sociallasıwı nızamlılıqların úyrenetuǵın hám qániygelerdi social tárbiya hám tálim usılları hám texnologiyası menen támiyinleytuǵın pán sıpatında anıqlama berse de boladı.

Social pedagogika pán tarawı sıpatında bir qatar wazıypalarǵa iye bolıp, olardı tómendegishe toparlarǵa bóliw múmkin:

Teoriyalıq wazıypa: social pedagogikalıq bilimlerdi toplap zamanagóy jámiyette úyrenilip atırǵan process hám hádiyselerdiń tolıq sáwleleniwin dúziwge umtılıwda óz kórinisin tabadı.

Ámeliy wazıypalarǵa: social pedagogikanıń sociallasıwına shólkemlestiriw-pedagogikalıq hám psixologiyalıq baǵdarlardaǵı tásirin nátiyjeli qáliplestiriw jumısların anıqlaw menen baylanıslı bolǵan jumıslar kiredi. Bunday jumıslar qatarına balalar (jaslar) sanasında, is-háreketlerinde unamlı pazıyletlerdiń qáliplesiwine jaqınnan járdem beriwshi, jol-joba, forma, qurallarn anıqlaw hám olardı engiziw, hár qanday jaǵdaydan ǵárezsiz shıǵıp ketiwdiń nátiyjeli jolların anıqlaw, átiraptaǵı adamlar menen sóylesiwdi úyreniw, ómir mazmunı hám maqsetin anıqlawǵa tiyisli usınıslar beriw, olarda jámiyettegi huqıq hám májbúriyatların biliwge umtılıwdı rawajlandırıw hám de ǵárezsizlik, ózine isenim sezimin qáliplestiriw kiredi.

Insanıylıq wazıypası – shaxstıń rawajlanıwı ushın shárayatlar jaratıp beriwshi social pedagogikalıq processlerdi qáliplestiriw ushın maqsetlerdi islep shıǵıwda óz kórinisin tabadı. Zamanagóy social pedagogikanıń insanıylıǵı bala hám pedagog ortasındaǵı qatnasıqlardı qattı qollıq penen emes, óz-ara túsiniw arqalı sheshiwge tiykarlanadı. Social pedagogtıń wazıypası balanıń fizikalıq, ádep-ikramlılıq hám ruwxıy kúshlerine kómek beriw, onda jámiyet qabıl etken minezlerdi tárbiyalawǵa járdem beriwden ibarat.

Búgingi kúnde social pedagogikanıń wazıypaları keńeyip barmaqta. Soǵan baylanıslı bunday wazıypalar qatarına tárbiyalıq, social-huqıqıy, social reabilitaciya jumısların kórsetiw múmkin.

Tárbiyalıq wazıypa balanı átirap-ortalıqqa qosılıw, onıń sociallasıw processi, oqıw hám tárbiya processine beyimlesiwdi kózde tutadı.

Social-huqıqıy wazıypa – mámlekettiń balalarǵa ǵamxorlıǵı, olardıń huqıqıy qorǵawın bildiredi.

Social-reabilitaciyalıq wazıypa – nágiran, fizikalıq hám ruwxıy nuqsanlarǵa iye balalar menen tárbiyalıq hám oqıw jumısların alıp barıw. Bunda tiykarǵı social wazıypalardı pedagog atqaradı. Solay eken, óziniń pedagogikalıq iskerliginde tómendegilerge óz itibarın qaratıwı lazım:

- unamsız jaǵdayǵa ushıraǵan bala (óspirim) larǵa járdem beriw, krizisten shıǵıw jolların tabıw, qıyın waqıtta qollap-quwatlaw;

- bala (óspirim) nı, onıń jaǵdayın, shańaraq hám mekteptegi qatnasıqların úyreniw;

- balanı qorshap turǵan hám oǵan tásir etiwshi túrli social tarawlardaǵı social tárbiya jaǵdayın analizlew;

- rawajlanǵan pedagogikalıq tájiriybelerdi úyreniw, analizlew, ózlestiriw, ǵalabalastırıw;

- ol bala (óspirim) iskerligin óz-ózin tárbiyalaw, óz-ózin oqıtıw hám óz ómirin ǵárezsiz qurıwdı biliwge qaratıwı;

- social tárbiyanıń túrli mashqalaların úyreniwdi shólkemlestiriw, bul boyınsha usınıslardı kiritiw.

Social pedagogikanıń quramlıq bólekleri

Social pedagogika bilim tarawı sıpatında bir neshe bólimlerden ibarat.

Social tárbiya filosofiyası – filosofiya, etika, social hám pedagogikalardıń birlesiwinen kelip shıǵadı. Onda ámeliy, metodikalıq hám kóz-qaraslarǵa tiyisli máseleler úyreniledi. Tiykarınan social tárbiya hám onıń wazıypaları anıqlaması beriledi, insan kórinisin belgili túsinik tiykarında rawajlandırıw, sociallasıw hám tárbiyaǵa salıstırmalı jantasıwlar islep shıǵıladı, social tárbiyanıń qádiriyat hám principlerine tiykarlanadı hám basqalar.

Social tárbiya sociologiyası – socillasıwdı social tárbiya konteksti hám social tárbiyanı sociallasıw quramı sıpatında úyrenedi. Social tárbiya sociologiyası tárepinen ózlestirilgen bilimler jámiyet tárbiyalıq kúshlerin birlestiriw jolların izlewge tiykar bolıwı múmkin.

Social tárbiya teoriyası – social tárbiyanıń iskerlik júritiwin súwretleydi, túsindiredi hám boljaydı. Social tárbiya dárejesinen kelip shıǵıp, social tárbiya sociologiya maǵlıwmatların esapqa alıp social tárbiya individual, topar, social subiektlerin ne ekenligin hám olar óz-ara qanday qatnasta bolıwın úyrenedi.

Social tárbiya psixologiyası – topar hám insanlardıń social psixologiyalıq kórinisleri, olardıń túrli jastaǵı qásiyetleri tiykarında social tárbiya subiektleriniń óz-ara qatnası nátiyjeliliginiń psixologiyalıq shárayatların anıqlaydı.

Social tárbiya metodikası – social tárbiyanı maqsetke muwapıq shólkemlestiriwdiń jańa usılların islep shıǵadı.

Social tárbiya menedjmenti hám ekonomikası – bir tárepten jámiyettiń insan qárejetlerine talabın, basqa tárepten social tárbiyanı shólkemlestiriwde paydalanıwı múmkin bolǵan jámiyettiń ekonomikalıq resursların izertleydi. Bunnan tısqarı bul bólimde social tárbiya basqarılıwı da kórip shıǵıladı.

Social pedagogikanıń tiykarǵı túsinikleri

Hár qanday panning rawajlanıwı processinde túsinikler pán kategoriyalarına birlesedi. Pán kategoriyaları sol pánde qollanılatuǵın iri teoriyalıq hám ámeliy túsinikler esaplanadı. Social pedagogikanıń tiykarǵı kategoriyaları “social pedagogikalıq iskerlik”, “social tálim” hám “social tárbiya” bolıp tabıladı.

Sociallasıw processinde bala jámiyet, social qatnasıqlar, social minez-xulq norma hám qaǵıydaları haqqındaǵı bilimler, tájiriybelerdi ózlestirip baradı.

Balalar sociallasıwınıń ózine say qásiyeti sonda, olar jámiyet alǵa súrip atırǵan júris-turıs normalarına baha beriwi hám qadaǵalawı qıyın. Tek olar bul dárejeni ómir dawamında iyeleydi. Sonıń ushın balalar sociallasıwına ata-analar, tuwısqanlar, balalar menen islep atırǵan qániygeler (psixolog, shıpaker, pedagoglar) bul máselege ayrıqsha itibar beriwi zárúr. Sebebi, balalar ómirde zárúr bolǵan social bilimlerdi erterek hám jaqsıraq ózlestiriwi hám olardı ómirde qollanıwǵa umtılıwları áne olarǵa baylanıslı.

Bunı social pedagogika menen baylanıslıǵı sonda, mektep yaki basqa tálim orınlarında tálim alıw processinde balalar dáslep akademiyalıq bilimlerdi ózlestiredi. Biraq, sol menen bir waqıtta ol belgili sistemalasqan social bilim, kónlikpe hám tájiriybelerdi de qolǵa kiritedi. Bular bolsa balalardıń socillasıwında úlken áhmiyetke iye.

Balanıń sociallasıwına járdem beretuǵın social bilimlerdi balaǵa jetkeriw hám onda social tájiriybe hám kónlikpelerdi qáliplestiriw processi “social tálim” delinedi.

Tárbiya pedagogikanıń tiykarǵı obiekti sıpatında onıń rawajlanıw tariyxı dawamında úyrenilip kelingen. Sebebi, bul túsinik pedagogikalıq iskerliktiń wazıypa hám maqsetlerine tiykarǵı jantasıwlardı ánlatadı.

Basqa tárepten tárbiya – social ómirdiń turaqlı hám ulıwmalıq kategoriyası. Tárbiyanıń social qamtıwı onıń sózlik mánisine qaraǵanda bir qansha keń esaplanadı. Social tárbiyanıń maqseti insandı unamlı rawajlanıwǵa qaratılǵan shárayatlar jaratıw processine qaratıw bolıp tabıladı.

Bul shárayatlar individual hám toparlıq subiektlerdiń úsh óz-ara baylanıslı hám sol waqıttıń ózinde mazmunı, forması, usılı tárepinen salıstırmalı ǵárezsiz bolǵan processler (balalar, óspirimler) di qamtıp aladı. Olardıń social tájiriybesin shólkemlestiriw, olarǵa individual járdem kórsetiwdiń óz-ara qatnası processinde jaratıladı. Toparlarda social tájiriybeni shólkemlestiriw bolsa olardıń ómirlik iskerligin baǵdarlaw arqalı ámelge asırıladı. Bunda topar aǵzalarınıń óz-ara qatnasıqların shólkemlestiriw, topardaǵı iskerlikti xoshametlew hám rásmiy bolmaǵan mikrotoparlarǵa tásir etiw áhmiyetli bolıp tabıladı.

Social tájiriybe keń mánide túrli kónlikpe hám tájiriybeler, bilim hám pikirlew usılları, júris-turıs norma hám stereotipleri, qádiriyatlar, adamlar menen qatnasqa kirisiw tájiriybesi, beyimlesiw, sonday-aq, óz-ózin ańlaw, óz-ózin anıqlap alıw birligi esaplanadı.

Individual járdem insanǵa mashqalalardı sheshiwde kómeklesiw, óz-ózin rawajlandırıwǵa baǵdarlaw, onıń jámiyettegi ornı, abıroyın kóteriwde kórinedi. Individual járdem – basqa insanlardıń zárúrligin qanaatlandırıwǵa kerek bolǵan bilim, tájiriybelerdi ózlestiriwde insanǵa sanalı járdem beriw, insannıń óz qádiriyatların ańlawı, óz-ózin ańlawdı rawajlandırıw, shańaraq, topar, jámiyetke tiyisliligi sezimin rawajlandırıw.

Bul orında sonı atap ótiw kerek, social tárbiya, tálim hám individual járdemniń usıl, forma, mazmunı, xarakter, jedelligi tikkeley tárbiyalanıwshınıń jası, jınsı, qaysı kásip iyesi ekenligi, olardıń social-mádeniy tiyisliligine de baylanıslı. Bul tárepler túrli tálim orınları hám shólkemlerde parqlanadı. Máselen, pedagogikalıq, texnikalıq, medicinalıq, huqıqıy, ekonomikalıq sıyaqlı.

Social tárbiya processindegi óz-ara qarım-qatnas bolsa onıń subiektleri arasındaǵı informaciya, iskerlik usılları, qádiriyatlar almasıwı esaplanadı.

Ulıwma alǵanda óz-ara qatnas tárbiyashılar hám tárbiyalanıwshılardıń birgeliktegi iskerligi bolıp, onıń mazmunı, xarakteri tárbiyalıq maqsetlerdi ámelge asırıwǵa qaratılǵan bolıp tabıladı.

Social pedagogikanıń ilimiy-izertlew metodları

Social pedagogika óziniń maqset hám wazıypaların ámelge asırıwda tómendegi izertlew metodlarınan keń kólemde paydalanadı:

- ulıwma logikalıq metodlar (analiz, sintez, ulıwmalastırıw, salıstırıw, modellestiriw, proektlew);

- ulıwma pedagogikalıq metodlar (baqlaw, sáwbet, tájiriybe, dereklerdi úyreniw, qayta islew, ulıwmalastırıw);

- jeke pedagogikalıq-psixologiyalıq metodlar (individual hám toparlıq úyreniw, húrmetlew, túsindiriw, unamlı pazıyletlerge súyeniw, social pikirlerdi esapqa alıw, diagnozlaw, ekspert nátiyjelerin esapqa alıw);

- tariyxıy metodlar (tariyxıy salıstırıw, genetika, strukturalıq tariyxıy dereklerdi úyreniw);

- sociologiyalıq metodlar (anketa, sorawnama, intervyu alıw, sociometriyalıq, biografiyalıq, monitoring, test tapsırmaları);

- matematikalıq-statistikalıq (analiz, nátiyjelerdi dizimge alıw, tekseriw).

Social pedagogikanıń rawajlanıw basqıshları

Social pedagogika qáliplesiwi hám rawajlanıwı uzaq tariyxqa iye. Onıń tariyxıy rawajlanıwın bir neshe basqıshlarǵa bólip úyreniw múmkin.

Birinshi basqısh – qádimgi dáwirlerden XVII ásirge deyingi bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Social pedagogikanıń bul rawajlanıw basqıshı tárbiyanı social hádiyse sıpatında tán alınıwı menen xarakterlenedi. Bul dáwirde túrli tárbiya teoriyaları payda bolǵan.

Bunnan kórinedi, insaniyat tariyxınıń dáslepki basqıshlarında da sociallastırıw mashqalası bar bolǵan. Dáslep tárbiya ulıwma iskerlik túri sıpatında júzege kelgen bolsa, keyinshelli bolsa ózine say iskerlik túrine aylanǵan. Bul iskerlik penen shuǵıllanıwshı tárbiyashılar payda bolǵan. Waqıt ótkenii sayın tárbiya processi de quramalasıp barǵan, jas, jıns, mazmunına kóre parqlanıp barǵan, onıń ádep-ikramlılıq táreplerine itibar berile baslaǵan. Jup shańaraqlardıń shańaraqlıq tárbiyası da ǵalabalasıp baslaǵan. Eski topar dúziminde jasaǵan barlıq elatlarda miynettiń jıns hám jasqa qarap ajıralıw dástúri bolǵan. Bar bolǵan jaslardı turaqlı túrde túrli kásip-ónerlerge úyretilgen. Bulardıń barlıǵı eski toparda social pedagogikalıq tájiriybeniń dáslepki kórinisleri bar bolǵanlıǵı haqqında kóz aldımızǵa keltiriwge imkan beredi.

Eger eski dáwir social pedagogikalıq ámeliyattıń júzege keliwine shárayat jaratqan bolsa, qádimgi dúnyanıń dáslepki civilizaciyalarınıń payda bolıwı, social pedagogikalıq pikirdiń qáliplesiwine kúshli tásir kórsetken. Bul juwmaqtı bizge deyin jetip kelgen pedagogikalıq ideyalardıń jazba derekleri tastıyıqlaydı.

Shıǵısta social pedagogikalıq ideyalar ádette muqaddes kitaplar formasında pútkil xalıq múlkine aylanǵan (Qıtayda-Shukit, Hindstanda-Vedalar, Mısrda-Tot qudayı kitapları, Orta Aziyada-Avesto hám basqa).

Tek ǵana eramızdan aldınǵı birinshi mıń jıllıqtıń ortaları hám ekinshi yarımında social pedagogikalıq ideyalardı jaratıwshılardıń atları belgili bola baslaydı. Social pedagogikalıq oylardıń rawajlanıwına antik dáwir (grek hám rim) filosofları úlken úles qosqan.

Feodalizm dáwiri tárbiyasınıń ózine say qásiyetleri asketizm, dúnya dinleri qaǵıydalarına qattı ámel etiw bolǵan. Sol dáwirdiń (VI-XII ásirler) social pedagogikalıq ideyanıń jaratıwshıları ósip kiyatırǵan áwladqa sińdirmekshi bolǵan ádep-ikramlılıq qádiriyatlar arasında jaqınlarǵa járdem, ásirese keseller hám kambaǵallarǵa járdem sıyaqlılar da óz kórinisin tapqan.

XV-XVI ásirde aldın Italiyada, keyin Evropanıń basqa mámleketlerinde social pikirler rawajlana baslaǵan. Bular arasında shaxs, jámiyetti insanıylastırıw, individuallastırıw ayrıqsha orındı iyeleydi. Solay etip, social pedagogikalıq ideya bolǵan gumanizm túsinigi maydanǵa kelgen.

Social pedagogika rawajlanıwınıń ekinshi dáwiri – XVII-XIX ásirler social pedagogika eń rawajlanǵan ideyalar hám ilimiy konsepciyalar menen bayıtılǵan dáwir bolǵan dep aytıw múmkin. XVIII-XIX ásirler mámleket hám jámáát institutları menen birge social pedagogikalıq mashqalalardı sheshiw ideyalarınıń payda bolıw dáwiri esaplanadı. Tárbiya máselelerine jámiyet reformaları, insan huqıqları teńligi menen baylanısa baslanǵan. Áne usı dáwirde social pedagogikanıń tiykarǵı baǵdarlarınıń anıq is-hárekette ámelge asıwı júz beredi.

XIX ásir sol menen xarakterlenedi, bul dáwir dawamında social pedagogikanıń pedagogikadan ajıralıp shıǵıw processi júz bergen bolsa, ekinshiden psixologiya, isociologiya, medicina, filosofiya sıyaqlı pánlerdiń jaqınlasıwı júz bergen.

XIX ásir social pedagogikanıń tiykarǵı jónelisleri bolsa tómendegilerden ibarat bolǵan:

- social pedagogikanıń teoriyalıq tiykarların islep shıǵıw;

- tálim tarawındaǵı social pedagogikalıq iskerlik;

- qayırqomlıq hám oqıw-tárbiya orınlarınıń dúzilisi boyınsha social pedagogikalıq iskerlik;

- social pedagogikanıń háreket sheńberiniń keńeyiwi.

Social pedagogika rawajlanıwınıń barlıq baǵdarlarınıń tiykarǵı wazıypası bolǵan balalardıń huqıqların qorǵaw birlestiredi. Anıǵı, social pedagogika ideyası, teoriyası hám ámeliyatında birinshi orınǵa ulıwma insaniy qádiriyatlar shıǵadı. Social pedagogikanı rawajlandırıwdıń bul basqıshında tárbiya hám tálimniń úzliksiz baylanıslıǵı máselesi ilgeri súrilgen.

XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap pedagogika hám ǵalabalıq tárbiya sistemasına buyırtpalar berile baslanǵan. Buyırtpalarda jaslardı tárbiyalaw, sonday-aq, social minez-xulq normaların buzıwshı shaxslardı qayta tárbiyalaw boyınsha kórsetpeler islep shıǵıw óz kórinisin tapqan. Buyırtpanıń artıwın keltirip shıǵarǵan sebep Evropa hám Amerika kontinentleriniń social mádeniy processleri menen de baylanıslı. Awıl xalqınıń qalaǵa kóship ótiwi, ózgeshe minez-xulq, jınayatshılıq, gezip júriwshiliktiń kóbeyiwine alıp kelgen.

Sol menen birge Evropada milliy mámleketshiliktiń qáliplesiwi hám Amerikada millettiń júzege keliwi barlıq social qatlamlarda belgili ideya hám qádiriyatlardıń mádeniylesiwin talap etetuǵın edi. Bul bolsa máseleni sheshiw quralların tabıwdı kórsetedi. XIX ásir aqırında ǵárezsiz pánge aylanǵan social pedagogika rawajlanıwına áne sol faktor qural boldı. Nemis pedagogı Fridrix Disterveg tárepinen XX ásirde social pedagogika termini pánge kiritildi.

Solay etip, sol dáwirden baslap social pedagogikanıń ǵárezsiz pán sıpatında rawajlanıwınıń úshinshi basqıshı baslanadı. XX ásir insan civilizaciya tariyxına ilimiy-texnikalıq reformalar ásiri sıpatında at qaldırǵanlıǵı tariyxtan belgili. Pán islep shıǵarıw obiektinen ekonomikalıq hám mádeniy tarawdıń jetekshi faktorına aylanǵan. Ilimiy reformalar óz náwbetinde social pedagogikanıń da keyingi rawajına tásirin kórsetedi. Onıń basqa pánler – psixologiya, fiziologiya, anatomiya, tariyx, sociologiya hám basqalar menen jaqınlasıwı júz berdi. Eń baslısı – XX ásirde insannıń mashqalaları, onıń tárbiyası hám tálimi ushın social shárayatlardı jaratıw zamannıń eń global mashqalasına aylandı.

Házirgi waqıtqa deyin túrli mámleket alımları ortasında social pedagogikanıń basqa pedagogikalıq pánleri arasındaǵı ornı haqqında – bul ǵárezsiz pán bola aladı ma yaki tek ǵana jas toparlardı úyreniw menen sheklenetuǵın pedagogikanıń ǵárezsiz bir tarawı bolıp qala beredi me, degen máselede tartıslar dawam etpekte.

Social pedagogikanıń áhmiyetin nemis alımı Paul Natori (XX ásirdiń 20-jılları) ulıwma basqasha táriyplegen. Ol social pedagog jámiyettiń tárbiyalıq kúshleriniń jaqınlastırıw mashqalasın xalqtıń mádeniy hám ádep-ikramlılıq dárejesin kóteriw maqsetinde engizedi dep esaplaǵan. XX ásirdiń 60-jıllarında social pedagogika huqıqbuzarlıq payda etken balalarǵa járdem beriw, balalar úyinde tárbiya jumısların ótkeriw maqsetindegi social tárbiya tiykarı sıpatında kórine basladı. Pedagogikanıń rawajlanıwı menen birge shet ellerde social pedagogika tarawındaǵı qániygelerdiń kásipke baylanıslı iskerligi de rawajlandı. Máselen, XX ásirdiń 70-jıllarında Germaniyada joqarı maǵlıwmatlı pedagoglar tayarlana baslandı.

XX ásirdiń 50-jıllarına kelip social pedagogika mashqalalarınıń global dáreje jetkenine BMSh Bas Assambleyası tárepinen 1959-jıl hám 1989-jılda “Bala huqıqları deklaraciyası”nıń qabıl etilgenligi gúwalıq beredi. Onda ayrıqsha itibar jetimlerdiń huqıqıy qorǵawına, kóp balalı shańaraqlar, kem támiyinlengen shańaraqlar balalarına social járdem kórsetiwge qaratılǵan.

Biziń respublikamızda social pedagogika dástúr hám principlerdi tiklew hám onı rawajlandırıw máselesine ayrıqsha áhmiyet berilmekte. Bunı ruwxıy-aǵartıwshılıq isler boyınsha social oraylardıń shólkemlestirilgeninen de ayqın kóriwimiz múmkin.

Ózbekstanda social pedagogikanıń rawajlanıwı

Respublikamızda social pedagogika ǵárezsizlikti qolǵa kiritgenimizden soń oqıtıla baslaǵan bolsa da, social tárbiya, social iskerlik – social qorǵaw kórinisindegi qádimgi tamırlarǵa iye. Dáslepki diniy-filosofiyalıq (Avesto) hám ádebiy (Alpamıs) dereklerde insannıń social kelip shıǵıwı kóz-qarasınan pedagogikalıq pikirlerdiń sáwleleniwin kóremiz. Keyinshelli VI-VII ásirlerde Oraylıq Aziya aymaǵında islam dininiń tarqalıwı jańa ruwxıy, ádep-ikramlılıq qádiriyatlardı alıp keldi hám olar kontinentte shańaraq hám jámiyet tárbiyası sistemasına tásir kórsetti.

Social pedagogikalıq ideyalar hám teoriyalardıń qáliplesiwinde Shıǵıs oyanıw dáwiri alımlarınıń shıǵarmaları ullı orınǵa iye. Olar iskerliginiń áhmiyeti sonda, aldın bar bolǵan sol dáwirdi sociallastırıw usılları ilimiy tiykarlanǵan sisteması tiykarında toplaǵanlıǵında esaplanadı. Ullı alımlardıń iskerlik xarakteri ilim menen shuǵıllanıw social pedagogikalıq qaraslardıń mazmunına óz tásirin kórsetti. Bunı al-Xorezmiy, Beruniy, ibn Sina sıyaqlı alımlarımızdıń miynetlerinen ayqın kóriwimizge boladı. Ullı alımlarımızdıń pedagogikalıq qarasları hám iskerliklerdiń social pedagogikalıq baǵdarlanǵanlıǵı, olardıń ómirge hár tárepleme tayarlaw esaplanǵan tálim maqsetin analizlewde óz kórinisin tapqan.

Ózbekstandaǵı demokratiyalıq pedagogikalıq ideyanıń rawajlanıw baǵdarınıń iri wákillerinen bir Abdulla Avloniydiń ózbek pedagogikasına qosqan úlesi sonda, ol birinshi márte tárbiya aldına social wazıypalardı qoya alǵan. Onıń pikirinshe, tárbiya social maqsetlerdi gózlewi kerek. Tárbiyanıń jetiskenligi Avloniy pikirinshe shańaraq, ata-analar hám pedagoglardıń jeke úlgili roli menen belgilenedi. Eń áhmiyetli social qásiyet dep ol ǵárezsizlik, aktivlik, ámeliy tájiriybeni bilgen.

Sonday-aq, máhálle jámiyet ómiriniń social sistemasında óz ornın tapqan. Milliy hám etnikalıq dástúrlerdi hár tárepleme rawajlandırıwǵa qaratılǵan Ózbekstan siyasatı bul dástúriy instituttıń jáne de aktiv iskerlik júritiwine jańadan-jańa imkaniyatlar jaratıp kelmekte. Máhálleniń social ornı sonda belgili boladı, ol hár dayım juwapkershilikli social ózgerislerge óz múnásibetin bildiredi hám joqarı insaniylıq, ádep-ikramlılıq principlerine súyenedi.

Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsizlikke erisiwi, mámleket hám jámiyet rawajlanıwınıń ózine say jolın tańlawı, milliy-mádeniy, ruwxıy qádiriyatlardı tiklew, saqlap qalıw imkaniyatın beredi hám ómirdiń barlıq tarawlarında milliy qásiyetlerdi esapqa alıw wazıypasın qoyadı.

Juwmaqlaw

Joqarıdaǵılardı ulıwmalastırǵan halda sonday juwmaqqa keliw múmkin, social pedagogika ǵárezsiz pán tarmaǵı sıpatında óziniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetine iye. Ol búgingi kúnde social ómirimizdiń barlıq tarawlarında óziniń ayqın kórinisin tawıp kelmekte.

Ǵárezsizligimizdiń dáslepki kúninen baslap mámleketimizde social pedagogikalıq pikirlerdi rawajlandırıw tiykarında bul tarawdı jáne de qáliplestiriw máselesine ayrıqsha itibar qaratılıp kelinbekte. Bunı házirde usı tarmaq boyınsha ilimiy-izertlew jumıslarınıń keń kólemde alıp barılıp atırǵanlıǵı, basılım betlerinde bolsa bul haqqındaǵı izertlew nátiyjeleriniń, rawajlanǵan pedagogikalıq tájiriybelerdiń jarıtılıp barılıwı menen túsindiriw múmkin.

Social pedagogikanıń oqıtılıw nátiyjeliligi tómendegiler menen baylanıslı:

- tálim-tárbiyanıń nızamlılıq hám principlerlerine úzliksiz ámel qılınıwı;

- basqa pánler menen birgelikti támiyinlew;

- rawajlanǵan pedagogikalıq tájiriybelerdiń ǵalabalasıp barıwı;

- xalıq arasında sociallıq jaǵday, keypiyattı úyreniwge tiyisli sociologiyalıq izertlewdiń alıp barılıwı;

- social pedagogika boyınsha rawajlanǵan tájiriybelerdi úyreniw hám olardı pedagogikalıq ámeliyatqa engiziw.


Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Karimov I.A. Ózbekstandı siyasiy-social hám ekonomikalıq rawajlandırıwdıń tiykarǵı principleri. T.: Ózbekstan 1995

2. Begmatov A., Quraev M. Social pedagogikanıń áhmiyetli máseleleri. T.: OPI toplamı. 1998

3. Quronov M.Q., Qurboniyazova Z.Q. Social pedagogika. T.: 2003

4. Bogarova V.G. Socialnaya pedagogika. Moskva. 1994

5. Internet materialları: ziyonet.uz, arxiv.uz