Ózbekstan respublikasí joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

N	Tema ati
1	Qan sistemasına tásir etetuǵın preparatlar qollaniwi
2	Leykopoezǵa tásir etiwshi qurallardıń qollanılıwı
3	Qan uyıw procesine tásir etetuǵın preparatlar qollaniwi
4	Qan uyıwına tosqınlıq etetuǵın preparatlar
5	Toqıma almasıw procesine tásir etetuǵın preparatlar qollaniwi
6	Gipofiz, qalqanta’rizli bez, para qalqan tárizli bez preparatlar qollaniwi
7	Búyrek ústi bezi, asqazan asti bez preparatlari
8	Hayal jınıslıq hám er adam jınıslıq gormon preparatları qollanılıwı
9	Vitamin preparatları tariypi, klassifikaciyası Suwda eriytuǵın vitaminlerdiń qollanılıwı
10	Mayda eriytuǵın vitaminlerdiń qollanılıwı

Tema:Qan sistemasına tásir etetuǵın preparatlar qollaniwi

Reje:
1.Qan sistemasına tásir etetuǵın preparatlar

2. Eritropoezga tásir etetuǵın qurallardıń ta’sir mexanizmi
3. Eritrocitlardıń azayǵanında gúzetiletuǵın jaǵdaylardı (anemiya) úyreniw
Qan jaratılıw protsessi ju`da` quramalı, qan denesheleri su`yek kemiginde u`zliksiz ra`wishte jan`alanıp tu`radı, sebebi leykotsitler, trombotsitler o`miri bir neshe ku`n, eritrotsitler o`miri bolsa ju`z ku`nge deyin dawam etedi. Qannın` jan`alanıw protsessi buzılsa, tu`rli qan kesellikleri kelip shıg`adı. Eritrotsitler jetispegende, sıpatı o`zgergende anemiya, olardın` mug`darı asıp ketkende - eritremiya payda boladı. Nurlanıwda, ximiyalıq zatlardan za`ha`rlengende, bazı da`ri zatlar ko`p qabıllag`anda leykotsitler, trombotsitler mug`darı kemeyip ketedi ha`m leykopeniya, trombotsitopeniya payda boladı.
Leykotsitler toqtawsız jan`alanıp, mug`darı asıp ketkende o`te ka`wipli o`speler qatarına kiretug`ın kesellikler — leykoz, limfogranulematoz payda boladı. Qan kesellikleri, a`sirese balalarda ko`p ushıraydı, olardı emlew ushın tu`rli da`ri zatları qollanıladı. Usı bo`limde qan jaratılıwın asırıwshı — stimullawshı zatlarg`a a`hmiyet beriledi. Stimullawshı zatlar nuklein kislotaları sebepli ta`sir qıladı, olardın` ko`lemin asırıp, qan denesheleri jaratılıwın ku`sheytiredi, bunnan basqa, ulıwma regeneratsiyanı da asıradı. Qan denesheleri payda bolıwın asıratug`ın zatlar eki toparg`a — eritropoez ha`m leykopoezdi stimullawshı zatlarg`a bo`linedi.
ERİTROPOEZDİ STİMULLAWShI ZATLAR
Eritropoezdi stimullawshı zatlar anemiyanın` tu`rine qaray gipoxrom anemiyada -temir sul`fat, temir laktat, temir askorbinat, feramid, ferrum-lek, ferkoven, koamid, giperxrom anemiyada vitamin B<sub>12</sub> — tsianokobalamin ha`mde folat kislota qollanıladı.
Anemiya ishinde gipoxrom-temir jetispewshiligi menen baylanıslı anemiya en` ko`p ushıraydı, u`lkenlerde 80%, 3 jasqa shekem bolg`an balalarda 85—90% ti quraydı. Bul kesellik quramında temir zatı jeterli bolmag`an azıq-awqatlar qabıllag`anda yaki onın` sorılıwı kemeygende — asqazan shiresi kemeygende, ishekte isiniw protsessi bolg`anda yaki temirge talap asqanda (ha`miladarlıqta, o`sip baratırg`an balalarda) ha`mde organizm ko`p mug`darda qan jog`altkanda ju`zege keledi. Sonın` ushın gipoxrom anemiyanı emlewde temir zatları qollanıladı. Temir qan jaratatug`ın ag`zalarg`a jetip barg`ansha quramalı joldı basıp o`tedi. Temir asqazan-ishekten tek ionlasqan halında sorıladı. Xlorid kislota temirdin` molekulyar jag`dayınan ionlasqan jag`dayg`a, askorbinat kislota bolsa u`sh valentli temirdi eki valentlige o`tkerip, on` eki barmaq ishekten sorılıwına tuwrıdan-tuwrı ta`sir ko`rsetedi. Sonın` ushın temir zatları ko`binese xlorid kislota ha`mde askorbinat kislotalar menen birge qollanıladı.
Jin`ishke ishekte temir spetsifik belok penen baylanısqannan keyin apoferritin payda boladı, apoferritin ishekten qang`a sorıladı. Sorılg`an temir plazmada globulinler menen baylanısıp, transferrindi payda qıladı. Transferrin halında temir ag`zalarda toplanıwı mu`mkin ha`mde tuwrıdan-tuwrı gemoglobin, fermentler payda bolıwına sarıp qılınadı. Eger ha`r ku`ni eritrotsitlerdin` tarqalıwı sebepli 25 mg temir payda bolsa, jan`a gemoglobinnin` payda bolıwına sonsha temir sarıp qılınadı.
Awkat penen qabıl qılıng`an temir zatı organizmde azayg`an temir ornın toltıradı. Temirdi ko`birek hayal-qızlar etek keliw waqtında jog`altadı, sonın` ushın olarda temirge talap erkeklerge qarag`anda eki ese ko`bek boladı. Ha`miledarlıq, emiziwli da`wirinde temir zatına bolg`an talap ja`nede asıp baradı. Emiziwli analarda su`t penen bir ay dawamında 20—30 mg temir ajıraladı. Organizm o`sip baratırg`an da`wirde, awır fizikalıq miynet penen shug`ıllang`anda, ko`p terlegende de temirge bolg`an talap artadı. Bunday jag`daylarda temir azıq-awqat penen jeterli mug`darda organizmge tu`siwi kerek, bolmasa temir jetispewshiligi menen baylanıslı anemiya payda boladı. Sonın` ushın gipoxrom anemiya hayallarda, a`sirese ha`miledar hayallarda ko`birek ushıraydı. Gipoxrom anemiyanı emlew ushın temir zatlarının` mug`darın a`ste-aqırın asırıp, 1—2 ay ishinde organizmge jiberiledi. Emlew na`tiyjesin bekkemlew ushın eki jılg`a shekem (jılına eki ma`rte) temir zatların qayta qollanıp tu`rıw kerek. Awız boslıg`ına ta`sir qılmawı ushın temir zatları kapsulalarda shıg`arıladı, sebebi tis awırıwında (karieste) temir awızdag`ı serovodorod (H₂S) penen baylanısadı ha`m temir sul`fid payda bolıp, tislerdi qaraytırıp jiberiwi mu`mkin. Balalar a`meliyatında tiykarınan temirdin` eki valentli zatları (temir laktat, temir askorbinat, temir oksid, ferkoven) qollanıladı, sebebi olar tuwrı jin`ishke ishekten sorılıp, gemopoetik ta`siri tez baslanadı ha`mde asqazan-ishek silekey qabatın kem ta`sirleydi. Temir zatları balalarda ko`p ushıraytug`ın gipotrofiyanı emlew ushın da qollanıladı.
Temir zatları menen u`zliksiz emlengende asqazan-ishek silekey qabatın ta`sirlep, onda awrıw payda etip, kewil aynıwı, qusıwg`a alıp keliwi mu`mkin. Sonın` ushın temir zatların awkattan 1 saattan keyin qollanıw kerek. Temir zatları tiykarınan ishek arqalı organizmnen shıg`ıp ketedi, dawamlı qollang`anda ishek awıradı, peristal`tikası o`zgeredi, ish qatalaw payda boladı, sebebi temir ishektegi serovodorod penen birigiwi sebepli gaz mug`darı kemeyedi, na`tiyjede ishektin` peristal`tikası to`menleydi.
Ayırım nawqaslar, a`sirese balalar temir zatların ko`tere almaydı, anemiyanın awır tu`rlerinde yaki asqazan-ishek kesellikleri sebepli temirdin` sorılıwı izden shıqqanda, temir zatları (ferkoven, ferrum Lek) parenteral jollar menen venag`a jiberiledi. Venag`a jiberilgende de temir zatları keri ta`sir ko`rsetedi: kewil aynıwı, qusıw, qarında awrıw payda bolıwı, allergik protsessler ju`z beriwi mu`mkin. Eger temir mug`darı ko`beyip ketse, o`tkir za`ha`rleniw ju`z beredi, a`sirese bawır ha`m bu`yrek keselligi bar balalarda qanda temirdi baylap alatug`ın belok — siderofillin kemeyip ketkende sonday boladı, temir baylanıspay qalıp, erkin haldag`ı temir kishi qan tamırlar — arteriola, venalar tonusın pa`seytiredi, olardın` o`tkeziwshen`ligin asırıp jiberedi. Eritrotsitler miy kletkalarına, ju`rekke, asqazan-ishekke o`tip, kesel qan qusadı, qan aralas ish ketedi. Temir zatlarınan o`tkir za`ha`rleniw kewilsiz aqıbetlerge alıp keliwi mu`mkin, bunda deferoksamin qollanıladı, bul zat temir menen birikpe payda qılıp, sidik ha`m da`ret penen sırtqa shıg`arıladı.
Ferrum Lek firma LEK ta`repinen tabletka, sirop tu`rinde ha`mde teri astına, bulshıq et arasına jiberiw ushın ampulalarda shıg`arıladı.
Gipoxrom anemiyanı emlewde koamid da qollanaıladı. Koamid kobal`ttın` nikotinat kislota amidi menen koordinatsion birikpesi bolıp tabıladı. Kobal`t temirdin` gemoglobin molekulasının` ishine kiriwin, sol sebepli temirdin` eritropoetik aktivligin asıradı. Gipoxrom anemiyalarda V vitaminler (piridoksin, riboflavin), vitamin E qollanıladı, olar gem ha`mde globin payda bolıwın asıradı.
Giperxrom, megaloblastik anemiya organizmnen ishki ha`m sırtqı Kasl faktorlarının` jetispewshiliginen kelip shıg`adı. 1929 jılda Kasl degen ilimpaz qan jaratılıwı ushın arnawlı azıq faktor — sırtqı faktor kerekligin, sırtqı faktor ishki faktor menen birigip, qang`a sorılatug`ınlıg`ın aytqan. Bawırdan 1948 jılda vitamin B₁₂ ajıratıp alındı ha`m sırtqı faktorg`a kirgizildi. Asqazan keselliklerinde, a`sirese asqazannın` bir bo`limi rezektsiya qılıng`anda, vitamin V₁₂ sorılıwın ta`miynleytug`ın belok — ishki faktor kemeyedi, sırtqı faktor menen ishki faktor birige almay, gemopoetik faktor payda bolmaydı, sol sebepli eritrotsitler jetilispegen halda payda boladı: eritroblast — megaloblast — megalotsit, yag`nıy eritropoez megaloblastik tu`rde o`tedi, giperxromanemiya kelip shıg`adı, onı emlewde birinshi orında vitamin B₁₂ tu`radı.
Vitamin B<sub>12</sub> — ximiyalıq du`zilisi a`dewir quramalı, gemge uqsap ketedi, onın` molekulası kobal`t ha`mde kobal`t penen baylanısqan tsink toparınan ibarat, sonın` ushın vitamin V₁₂ tsianokobalamin dep ataladı.
Vitamin V₁₂ ta`biiy jag`dayda mikroorganizmlerden juwan ishekte payda boladı. Asqazan, on eki barmaq ishek diywalında arnawlı mukopolisaxarid — glikoproteid vitamin V₁₂ menen baylanısıp, onın` sorılıwın ta`minleydi. Qan menen vitamin V₁₂ ag`zalarg`a, toqımalarg`a tarqaladı, en` ko`p mug`darda bawırda toplanadı. Salamat adam bawırındag`ı vitamin V<sub>12</sub> nin` mug`darı 2— 3 jıl ishinde organizm talabın qandırıwı mu`mkin dep esaplanadı.
Vitamin V₁₂ zatlar almasıwına jaqsı ta`sir etedi — belok ha`m nuklein kislotalardın` payda bolıwında qatnasatug`ın bolg`anı ushın tek giperxrom anemiyalarda emes, bul zat gipoxrom anemiya, leykopeniya, nurlanıw, nerv, ju`rek-qan tamır, bulshıq et, bawır, su`yek sistemaları keselliklerinde de ken` qollanıladı.
Vitamin V₁₂ parenteral jol menen jiberiledi, za`ha`rsiz zat esaplanadı, keri ta`sirlerinen — trombotsitler ko`lemin, qan kuyılıwın asırıp jiberiwi mu`mkin.
Giperxrom anemiyalarda vitamin V<sub>12</sub> folat kislota menen birre qollanadı. Folat kislota tiykarınan o`simliklerden alınadı, atı da (latınsha folium — japıraq) japıraqtan alıng`anınan derek beredi. Folat kislota organizmge azıq-awqatlar menen tu`sedi, juwan ishek mikroflorasınan da payda bolıwı mu`mkin. Eger antibiotiklar sebepli juwan ishekte folat kislotanın` payda bolıwı kemeyse yaki onın` qang`a sorılıwı buzılsa, bul kislotanın` jetispewshiligi ju`z beredi. Organizmde folat kislota tetragidrofoliy yaki folein kislotag`a o`tedi. Folein kislota bolsa nuklein kislotalar ha`m beloklar payda bolıwında u`lken a`hmiyetke iye. Folat kislota — giperxrom, ha`miledarlıq, balalar anemiyasında tiykarınan awız arqalı qollanadı.