Ózbekstan respublikasí sanli texnologiyalar ministrligi muhammed al-xorezmiy atindaǵÍ tashkent informaciyalíq texnologiyalarí universiteti nókis filialí telekommunikaciya texnologiyalari hám kásiplik tálim fakulteti «Informaciyalıq

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ SANLI TEXNOLOGIYALAR MINISTRLIGI MUHAMMED AL-XOREZMIY ATINDAǴÍ TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI NÓKIS FILIALÍ TELEKOMMUNIKACIYA TEXNOLOGIYALARI HÁM KÁSIPLIK TÁLIM FAKULTETI « Informaciyalıq qáwipsizlik» baǵdarı 2-kurs 305-22 topar studentı Usnatdinov Islamnıń « Elektronika hám sxemaları » páninen jazılǵan REFERAT JUMISI



Tema:Turaqlı yad
Tayarlaǵan _________________ Usnatdinov I.
Qabıllaǵan ________________ Babajanova T.

Nókis-2023

Joba:
I.Kirisiw.
1.1. Yad qurılmaları haqqında ulıwma túsinik.
1.2. Turaqlı yad hám onıń xarakteristikaları.
II.Tiykarǵı bólim.
2.1. Turaqlı yad qurılmaları.
2.2. Turaqlı saqlawshı qurılmalar.
III.Juwmaq.
IV.Paydalanılǵan ádebiyatlar.


Yad qurılmaları. Kodlı sózlerdiń kishi massivlerin saqlaw registrlar
járdeminde ámelge asırıladı. Biraq onlap sózlerdi saqlaw kerek bolsa registrlardan
paydalanıw tiykarsız úlken qurılma qárejetlerine alıp keledi. Sózlerdiń úlken
massivlerin saqlaw ushın yad qurılmaları arnawlı mikrosxemalar járdeminde
qurıladı, olardıń hár biri mińlaǵan bitli maǵlıwmatlardı saqlawı múmkin.Yad qurılmaları - bul is programmasınıń múmkin bolǵan quramalılıǵın, baslanǵısh hám alınǵan maǵlıwmatlar muǵdarın anıqlaytuǵın cifrlı (diskret) maǵlıwmatlardan paydalanatuǵın kóplegen qurılmalardıń eń zárúrli strukturalıq buwını bolıp tabıladı. Zamanagóy yarımótkizgish texnologiyaları úlken yad sıyımlıǵı hám joqarı tezlikte bolǵan qattı (integraciyalasqan)yad qurılmaların jaratıw imkaniyatın beredi.
Házirgi waqıtta yarımótkizgishli saqlaw qurılmaları ózleriniń funkcional hám texnikalıq qásiyetlerine kóre parıq qılatuǵın, kompyuterlerdiń ishki yad qurılmaları sıpatında keń qollanılatuǵın úlken kólemdegi saqlaw qurılmaların ańlatadı. Biraq olardan paydalanıw bunıń menen sheklenbeydi. Elektron hám xojalıq texnikanıń úlken bólegi maǵlıwmatlardı usınıwdıń cifrlı usıllarına (tekǵana tekst emes, bálkim audio, grafik hám video) hám basqarıwǵa (mikrokontrollerlardan paydalanıw) ótpekte. Qollawdıń túrli tarawları yarımótkizgishli yad qurılmaların ámelge asırıwda óz qásiyetlerin júkleydi, biraq bul kóbinese olardıń dizaynlik qásiyetlerine tiyisli bolıp tabıladı hám qurılıs principleri birdey. Yad qurılmalarınıń tiykarǵı xarakteristikaları - informaciya sıyımlılıǵı, tezligi, saqlaw waqıtı, quwat sarıpı hám isenimliligi.
Informaciya sıyımlılıǵı yad bir waqıttıń ózinde saqlawı múmkin bolǵan bit yamasa baytlardaǵı maǵlıwmatlar muǵdarı menen belgilenedi.
Tezligi - waqtınshalıq parametr bolıp tabıladı. Ol maǵlıwmattı jazıw hám oqıwdıń cikl waqıtı menen ólshenedi.
Quwat sarpı oqıw hám saqlaw rejiminde quwat dereginen tutınılatuǵın quwat penen belgilenedi.
Ámelge asırılǵan funkciyalarǵa kóre yad qurılmalarınıń tómendegi túrleri ajıratıladı: operativ yad qurılması (Random Access Memory (RAM)), turaqlı yad qurılması (Read Only Memory (ROM)), programmalastırılatuǵın turaqlı yad qurılması (Programmable Read Only Memory (PROM)).
Turaqlı yad qurılmaları. Turaqlı yad qurılmaları oǵan kiritilgennen keyin bazı maǵlıwmatlardı saqlaw ushın mólsherlengen, hátte quwat óshirilgen bolsa da buzilmaydi. Turaqlı yad qurılmaları oqıw rejimin támiyinleydi hám jazıw rejimin támiyinlemeydi. Turaqlı yad qurılmaları cifrlı qurılmalar uzaq waqıt isleytuǵın, hár qıylı dáslepki maǵlıwmatlar menen birdey mashqalalardı qayta -qayta sheshetuǵın programmalardı saqlaw ushın isletiledi. Cifrlı qurılmanıń islewi dawamında turaqlı yad qurılmaları retinde qayta prrogrammalastırılatuǵın turaqlı yad qurılmaları isletiledi. Ol turaqlı yad qurılmalarınan parıq etedi, sebebi programmalastırılatuǵın turaqlı yad qurılmaları jazıp alınǵannan keyin maǵlıwmattı jańalaw imkaniyatın beredi, yaǵnıy jazıw rejimin támiyinleydi. Biraq, operativ yad qurılmalarınan parıqlı túrde, maǵlıwmattı jazıw maǵlıwmattıń oqılıwınan kóre bir qansha uzaǵıraq waqıtın aladı (mısalı, mińlaǵan ret). Sol sebepli cifrlı qurılma islep atirǵan waqıtta jazıp bolmaydı hám onıń islewin toqtatıwdı talap etedi. Sonıń menen birge, bunday yadtıń eki tiykarǵı túri bar: bir mártelik programmalastırılatuǵın hám qayta programmalastırılatuǵın. Eń ápiwayıları bir mártelik programmalastırılatuǵın turaqlı yad qurılmalar bolıp tabıladı.Bul yad qurılmalarında jazıw tek tranzistorlar terminalları hám matrica avtobusları arasındaǵı baylanıstırıwshı ótiw úskenelerin joq etiw arqalı ámelge asırıladı (hátte biraz basqasha texnologiyalar bar bolsa da).Qayta programmalastırılatuǵın turaqlı yad qurılmalar olardaǵı maǵlıwmatlardı bir neshe márte jazıp alıw imkaniyatın beredi. Álbette, bunday yadta dizimge alıw processinde jumperlardı joq etiwden kóre basqa principten paydalanıw kerek.Ulıwmalıq texnologiya variantları tranzistordı qosıw shegara kernewin páseytiretuǵın zaryadtı saqlawǵa ılayıq bolǵan hám quwat óshirilgeninde bul zaryadtı ustap turatuǵın quramalı esikli tranzistorlardan (kompozit yamasa "júziwshi") paydalanadı. Bunday turaqlı yad qurılmalardı programmalastırıw maǵlıwmatlar jazılıwı kerek bolǵan tranzistorlardıń esiklerinde tólewlerdi jaratıwdan ibarat (ádette "0", sebebi barlıq "1" bunday mikrosxemalarda dáslepki jaǵdayda jazıladı ). Qayta jazıwdan aldın, aldın jazılǵan maǵlıwmatlardı óshiriw talap etiledi. Ol teris polarit kernewin qollaw yamasa ultrafiolet nurlar járdeminde elektr energiyası menen islep shıǵarıladı. Aqırǵı túrdegi mikrosxemalar domalaq kvarc aynasına iye bolıp, óshiriw waqtında kristall kórsetilgen. Turaqlı yad qurılmaları parametrleri óz dáwiriniń texnologiyalıq standartlarına sáykes keledi. 2000-jıllardıń baslarında nıqaplı programmalastırıw menen turaqlı yad mikrosxemalarınıń ádettegi sıyımlılıqları shama menen 32-128 Mbitti quradı hám kiriw waqıtı operativ yadtan astı hám hár qıylı modifikaciyalar ushın 100 ns qa jetti. Yad qurilmalari bir neshe keteklerden ibarat bolıp,olardıń hár biri belgili bir sanlı n bitli sózdi saqlawı múmkin. Kletkalar ekilik nomerler menen izbe-iz nomerlengen. Kletka nomeri adress dep ataladı. Eger kletka adresleri, mısalı, bes bitli nomerler menen (000002 den 11111) 2ge shekem) kórsetilgen bolsa, nomerlengen keteksheler sanı N=2 ulıwma jaǵdayda, eger m-bitli ekilik kodtıń barlıq kombinaciyaları adreslerdi ańlatıw ushın isletilse, ol jaǵdayda N=2^m.Yad qurılmalarında saqlanıwı múmkin bolǵan maǵlıwmatlardıń muǵdarı onıń sıyımlılıǵın belgileydi. Sıyımlılıq olarda saqlanatuǵın ndana sózdiń keńligin kórsetiwshi N keteksheler sanı menen ańlatılıwı yamasa bitlerde anıqlanıwı múmkin: M=N•n. Kóbinese cifrlı qurılmalarda kletkalar keńligi baytqa teń saylanadı (1 bayt 8 bitke teń). Keyin sıyımlılıqtı baytlarda ańlatıw qolay bolıp shıǵadı. Úlken sıyımlılıq mánisleri kóbinese K=2^10=1024 birliklerinde ańlatıladı. Mısalı, M=64 kB M=64•1024 bayt = 64•1024•8 bitke teń sıyımlılıqtı ańlatadı.Yad qurılmaları tezligi kiriw waqıtı menen xarakterlenedi - kiriw signalı berilgen waqıttan baslap informaciyanı jazıw yamasa oqıw processi tamamlanǵanǵa shekem bolǵan waqıt. Yarım ótkizgishli yad qurılmaları ushın bul waqıt mikrosekundtıń birlikleri hám úlesleri tártibine tuwrı keledi (joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı,
programmalastırılǵan turaqlı yad qurılmalarıda maǵlıwmattı jazıp alıw waqıtı bunnan tısqarı).
Bunda, berilgenler (standart programmalar ) oǵan aldınnan yad mikrosxemasına islep shıǵarılǵan zavodında jaylastırılǵan boladı hám berilgenlerdi ózgertiw talap etilmeydi. Bunday yaddan tek ol jaǵdayda saqlanıp atırǵan maǵlıwmatlardı oqıw múmkin. Sol sebepli de ol ROM dep ataladı. ROM de kompyuter óshirilgende de maǵlıwmatlar saqlanadı. IBM PC kompyuterlerinde bul yad kompyuter úskeneleriniń islewin tekseriw, operatsion sistemanıń baslanǵısh júkleniwin támiyinlew, qurılmalarǵa xizmet kórsetiwdiń tiykarǵı funkciyaların orınlaw ushın isletiledi. Kompyuter jumısqa túskende onıń operativ yadında hesh qanday maǵlıwmat bolmaydı, sebebi joqarıda aytıp otkenimizdey operativ yadta kompyuter óshirilgennen keyin hesh qanday maǵlıwmat saqlanbaydı. Lekin, kompyuter jumısqa túskeninen protsessorga buyrıq kerek. Sol sebepli protsessor oǵan málim bolǵan arnawlı baslanǵısh adresine shaqırıq etedi, yaǵnıy birinshi buyrıǵına. Bul mánzil ROM yamasa turaqlı yad bolıp tabıladı. Turaqlı yaddaǵı programmalar majmuyi BIOS (Basic Input Output) kirgiziw/shiǵarıw sistemanıń bazasın quraydı. Bul programmalardıń tiykarǵı waziypası sonnan ibarat, olar sistemanıń quramı hám jumısqa jaramlılıǵın tekseredi hám de klaviatura, monıtor, jumsaq hám qattı disklar arasındaǵı baylanısıwdı támiyinleydi. Turaqlı yad elektron formada maǵlıwmatlardı saqlaw ushın isletiledi. Ápiwayı paydalanıwshı redaktorda kóbirek túsinikli basqası bar. Turaqlı yad elektron qurılmalarda programmaların saqlaw ushın isletiledi. Kóbinese kernew turaqlı qollanıladı ortalıqta maǵlıwmatlar sheklengen muǵdarda saqlaw, támiyinlew múmkin ,ishinde tórtmuyush formasında, islep shıǵarılǵan. Basqa sóz benen aytqanda, ROM, ǵárezsiz yadda saqlanadı. HDD (Hard Disk Drive yamasa PZU) basqashalaw etip aytqanda turaqlı yad yaǵnıy biziń maǵlıwmatlarımız sistema maǵlıwmatları hám sistemanıń ózi de saqlanatuǵın jay esaplanadı. Bul yad kompyuterimiz óshik bolǵanda da maǵlıwmatlarimizdi saqlaydi hám qashandur odan paydalanatuǵın bolsaq elektr tokı dáregine jalǵanıwı kerek.
PROM (Programmable ROM)- programmalanatuǵın turaqlı yad apparat;
EPROM (Erasable PROM)- informaciyanı óshiriw hám qayta jazıw múmkin bolǵan programmalanatuǵın turaqlı yad apparatı;
EEPROM (Electronically EPROM)- informaciyanı elektron tárzde óshiriw hám jazıw múmkin bolǵan programmalanatuǵın turaqlı yad apparatı;
Nátiyjeli, yadqa uqsas kirisiw turaqlı yaddıń xarakteristikası esaplanadı. Onı mikroprotsessorli yad kórsetpeleri, mısalı, júklew hám saqlaw sıyaqlı maǵlıwmatlar menen támiyinlew múmkin. Ol ámelge asıratuǵın API-lar járdeminde de támiyinleniwi múmkin aralıqtan tuwrıdan-tuwrı yadqa kirisiw RDMA oqıw hám RDMA jazıw sıyaqlı (RDMA) háreketler. Turaqlı yad múmkinshilikleri saqlanatuǵın bıytlardıń ózgeriwshenligi shegarasınan tısqarına shıǵadı. Mısalı, betler kestesindegi jazıwlar yamasa virtual mánzillerdi fizikalıq mánzillerge awdarma etetuǵın basqa strukturalar sıyaqlı tiykarǵı metadata joǵalıp ketiwi, turaqlı bıytlardı turaqlı túrde kórsetiwi múmkin. Sol kózqarastan, turaqlı yad, mısalı, kompyuterdi saqlawdıń abstraktlaw formalarına uqsaydı. Haqıyqattan da, derlik barlıq ámeldegi turaqlı yad texnologiyaları hesh bolmaǵanda atlardı yamasa identifikatorlarni saqlanatuǵın keńeytpeler menen bólew ushın isletiliwi múmkin bolǵan tiykarǵı fayl sistemasın ámelge asıradı hám hesh bolmaǵanda bunday keńeytpelerdi ataw hám ajıratıw ushın isletiliwi múmkin bolǵan fayl sistemasınıń usılların usınıs etedi.
Turaqlı saqlaw qurılmaları. ROM ne? Sxema, bólimler hám ROM kólemi, ROM yadınıń maqseti?
Elektron qurılmalarda pútkil sistemanıń islewin támiyinleytuǵın eń zárúrli elementlerden biri ishki hám sırtqı bólingen yad bolıp tabıladı.
Elementler ishki yad RAM, ROM hám protsessor keshin kórip shıǵıń. Sırtqı - bular kompyuterge sırtdan jalǵanǵan barlıq túrdegi drayverlar bolıp tabıladı - qattı disklar, flesh-disklar, yad kartaları hám basqalar. Tek oqıw ushın mólsherlengen yad (ROM) jumıs waqtında ózgertirip bolmaytuǵın maǵlıwmatlardı saqlaw ushın, tosınarlı kirisiw yadı (RAM) ámeldegi waqıtta sistemada júz bergen processler haqqındaǵı maǵlıwmatlardı onıń kletkalarında saqlaw ushın isletiledi hám kesh yadı Mikroprotsessor tárepinen signallardı asıǵıs qayta islew... ROM ne ROM yamasa ROM (tek oqıw ushın yad ) - bul jeke kompyuter hám telefonnıń derlik barlıq komponentlerine kiritilgen ózgermeytuǵın maǵlıwmatlar ushın ádetiy yad apparatı hám talap etiledi. baslaw hám jumısqa túsiriw sistemanıń barlıq elementleri. ROMdagi quram óndiriwshi tárepinen jazılǵan apparat hám qurılmanı aldınan sınaqtan ótkeriw hám jumısqa túsiriw ushın kórsetpeler bar.
ROM qásiyetleri kúsh ǵárezsizligi, qayta jazıwdıń múmkin emesligi hám maǵlıwmattı saqlaw qábileti bolıp tabıladı. Uzaq múddetler ROMdagi maǵlıwmatlar islep shıǵıwshılar tárepinen bir ret kiritiledi hám apparat onı óshiriwge múmkinshilik bermeydi, kompyuter yamasa telefon xızmetiniń aqırıǵa shekem yamasa onıń buzılıwına shekem saqlanadı.
Strukturalıq ROM zaqım alıwdan qorǵalǵan kernew kusheytiwi menen, sol sebepli tek mexanik zaqım aliw ámeldegi bolǵan maǵlıwmatlarǵa zárer jetkiziwi múmkin.
Qurılısı boyınsha olar nıqaplı hám programmalastırılatuǵınlarǵa bólinedi:
Maskada qurılmalar, maǵlıwmatlar óndiristiń juwmaqlawshı basqıshında ádetiy shablon járdeminde kiritiledi. Óz ishine alǵan maǵlıwmatlar paydalanıwshı tárepinen qayta jazılıwı múmkin emes. Ajıratıwshı komponentler ádetiy pnp tranzistor yamasa diod elementleri bolıp tabıladı.
Programmalastırılatuǵın ROMda maǵlıwmatlar ótkizgish elementlerdiń eki ólshewli matritsasi kórinisinde usınıs etiledi, olar arasında yarım ótkizgish elementiniń pn birikpesi hám metall ótiw úskenesi jaylasqan. Bunday yadtı programmalastırıw joqarı amplitudali hám dawam etiw waqtındaǵı aǵıs járdeminde jumperlardi joq etiw yamasa jaratıw arqalı júz beredi.
-Tiykarǵı funkciyaları ROM yad blokları málim bir qurılmanıń apparatın basqarıw boyınsha maǵlıwmatlardı kiritedi. ROM tómendegi kishi programmalardı óz ishine aladı :
- direktiv baslaw hám basqarıw mikroprotsessor jumısında.
- Sınaq programmasın islew hám pútinlik kompyuterińiz yamasa telefonıńızdaǵı barlıq úskeneler. Sistemanı jumısqa túsiretuǵın hám tawısatuǵın programma.
- Subprogrammalar baqlaw periferik úskeneler hám kirgiziw-shıǵarıw modulları.
- Mánzil maǵlıwmatları operatsion sistema fizikalıq saqlawda.
Túrleri:
Islep shıǵarıw usılına qaray, ROM qurılmaları tómendegilerge bólinedi:
-Ápiwayı zavod usılında jaratılǵan. Bunday qurılmadaǵı maǵlıwmatlar ózgertirilmeydi.
-Programmalastırılatuǵın programmanı bir ret ózgertiwge múmkinshilik jaratıwshı ROMlar.
-Óshiriletuǵın proshivka, bul sizge elementlerden maǵlıwmatlardı tazalaw hám olardı qayta jazıw imkaniyatın beredi, mısalı, ultrafioletoviy nurlanıw járdeminde.
-Elektr menen óshiriletuǵın qayta jazılatuǵın elementler, ol jaǵdayda kóp ózgeriske ruxsat etiledi. Bul tur HDD, SSD, Flash hám basqa disklarda qollanıladı. Tap sol mikrosxemada anakartlardagi BIOS bar.
- Magnit, ol jaǵdayda maǵlıwmatlar magnitlanǵan orınlarda magnitlanbaǵanlar menen almastırılǵan halda saqlanǵan. Olardı qayta jazıw múmkin edi.
RAM hám ROM ortasındaǵı parq Eki túrdegi apparat ortasındaǵı ayırmashılıqlar quwat óshirilgende onıń qawipsizligi, tezligi hám maǵlıwmatlarǵa kirisiw qábiletinde bolıp tabıladı.
Tosınarlı kirisiw yadında (RAM) maǵlıwmatlar izbe-iz jaylasqan kletkalarda jaylasqan bolıp, olardıń hár birine programmalıq interfeysler menen kirisiw múmkin.Operativ yadta programmalar, oyınlar sıyaqlı sistemada islep atirǵan processler haqqındaǵı maǵlıwmatlar ámeldegi, ózgeriwshilerdiń bahaları hám steklar hám gezeklerdegi maǵlıwmatlar dizimi bar. Kompyuter yamasa telefon óshirilgen bolsa, RAM yadı pútkilley tazalanǵan... ROM yadı menen salıstırǵanda, ol joqarı kirisiw tezligi hám quwat sarpına iye.
Jeke kompyuterler tórt ierarxik yad dárejesine iye:
- mikroprotsessor yadı;
- tiykarǵı yad
- kesh yadın dizimnen ótkeriw;
- sırtqı yad.
Mikroprotsessor yadı joqarıda talqılaw etilgen. Tiykarǵı yad basqa kompyuter qurılmaları menen informaciyanı saqlaw hám tez almaslaw ushın mólsherlengen.
Yad funkciyaları :
- basqa qurılmalardan maǵlıwmat alıw ;
- maǵlıwmatlardı eslep qalıw ;
- soraw boyınsha maǵlıwmattı mashinanıń basqa qurılmalarına jetkizip beriw.
Tiykarǵı yad eki túrdegi saqlaw qurılmaların óz ishine aladı :
- ROM - tek oqılatuǵın yad ;
- RAM - bul tosınarlı kirisiw yadı.
ROM turaqlı programma hám málimleme maǵlıwmatların saqlaw ushın mólsherlengen. ROMdagi maǵlıwmatlar islep shıǵarıw processinde kiritiledi. ROMda saqlanǵan maǵlıwmatlar tek oqiliwi múmkin, ózgertirilmeydi.
ROM tómendegilerdi óz ishine aladı :
- protsessorni basqarıw programması ;
-kompyuterdi jumısqa túsiriw hám óshiriw programması ;
-kompyuter hár sapar qosılǵanda onıń bloklarınıń tuwrı islewin tekseretuǵın qurılmalardı sınaqtan ótkeriw programmaları ;
-displey, klaviatura, printer, sırtqı yad ushın basqarıw programmaları ;
-operatsion sistema diskta jaylasqan jay haqqında maǵlıwmat. ROM turaqlı yad bolıp, quwat óshirilgende de maǵlıwmatlar saqlanadı.
RAM ámeldegi dáwirde kompyuter tárepinen ámelge asırilatuǵın informaciya hám esaplaw processinde tikkeley qatnasatuǵın maǵlıwmatlardı (programmalar hám maǵlıwmatlar ) operativ atap kórsetiw, saqlaw hám oqıw ushın mólsherlengen. Operativ yaddıń tiykarǵı abzallıqları onıń joqarı ónimliligi hám hár bir yad ketekshesine bólek kirisiw múmkinshiligi bolıp tabıladı (tuwrıdan-tuwrı mánzil yadına kirisiw). Barlıq yad katekleri 8 bitli (1 báyit) gruppalarǵa birlestirilgen, hár bir bunday gruppaǵa kirisiw múmkin bolǵan mánzil bar.
Operativ yad ózgeriwshen yad bolıp, quwat óshirilgende ondaǵı maǵlıwmatlar óshiriledi. Zamanagóy kompyuterlerde yad kólemi ádetde 8-128 MB ni quraydı. Yad - zárúrli ózgeshelik kompyuter, bul programmalardıń tezligi hám islewine tásir etedi. Sistema platasında ROM hám operativ yaddan tısqarı turaqlı túrde óz akkumulyatori menen quwatlanıp turıwshı CMOS yadı da bar. Ol hár sapar sistema óshirilganida tekseriletuǵın kompyuter konfiguratsiya parametrlerin saqlaydı. Bul yarım turaqlı yad. Kompyuterdiń konfiguratsiya parametrlerin ózgertiw ushın BIOS-de kompyuterdi sazlaw programması - SETUP bar.
Operativ yadqa kirisiwdi tezlestiriw ushın mikroprotsessor hám operativ yad ortasında jaylasqanı sıyaqlı, operativ yaddıń eń tez-tez isletiletuǵın bólimleriniń nusqaların saqlaytuǵın arnawlı oǵada operativ kesh yadınan paydalanıladı.
Kesh registrlari paydalanıwshı ushın joq. Kesh-yad mikroprotsessor qabıl etken maǵlıwmatlardı saqlaydı hám keyingi jumıs saatlarında paydalanadı. Tez kirisiw bul maǵlıwmatlarǵa keyingi programma buyrıqların orınlaw waqtın kemeytiw imkaniyatın beredi. MP 80486 dan baslap mikroprotsessorlar ózleriniń ornatılǵan kesh yadına iye. Pentium hám Antium Pro mikroprotsessorlarida maǵlıwmatlar ushın bólek keshlar hám kórsetpeler ushın bólek keshlar bar. Barlıq mikroprotsessorlar ushın qosımsha kesh yaddan paydalanıw múmkin. anakart kólemi bir neshe MB qa jetiwi múmkin bolǵan mikroprotsessordan sırtda.
Sırtqı yad kompyuterdiń sırtqı qurılmalarına tiyisli bolıp tabıladı hám mashqalalardi sheshiw ushın zárúr bolǵan hár qanday maǵlıwmatlardı uzaq múddetli saqlaw ushın isletiledi. Atap aytqanda, barlıq kompyuter programmaları sırtqı yadta saqlanadı. Sırtqı yad qurılmaları - sırtqı yad qurılmaları júdá túrme-túr bolıp tabıladı. Olardı ǵalaba xabar qurallarınıń túri, qurılıs túri, maǵlıwmattı jazıw hám oqıw principi, kirisiw usılı hám basqalar boyınsha klassifikaciyalaw múmkin.


Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. 
   M.T.Azimjanova, Muradova, M.Pazilova. Informatika va axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanma. T.: “O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati”, 2013 y.
   
2. 
   Sattorov A. Informatika va axborot texnologiyalari. Darslik. Т.:, “O’qituvchi”, 2011 y.
   
3. 
   https://www.texnoman.uz/post/kompyuter-xotira-qurilmalari-haqida.html