%збекстан республикасы жо№ары

Lirikanıń janrlıq qásiyetleri. Qaraqalpaq ádebiyatında hám ádebiyattanıw iliminde lirikalıq shıǵarmalar, kóbinese, qosıq degen termin menen júritiledi. Qosıq shıǵısı boyınsha folklorlıq termin. Sazǵa, namaǵa qosıp aytıw degendi
ańlatadı. Túrkiy xalıqlar sóz ónerinde erte dáwirlerden beri qollanıladı. Mısalı, Maxmud Qashqariydıń “Devanu luǵatit túrk”, Yusuf Has Hajibtiń “Kutadǵu bilig” shıǵarmalarında “qoshuǵ” yamasa “qóshiq” túrinde qollanılǵan¹.
Biraq qaraqalpaq ádebiyatında qosıq termininiń qollanılıw ózgesheligi bar. Rawajlanǵan ádebiyatlarda namaǵa salıp aytılatuǵın lirik shıǵarmalardı hám taqmaqlap oqılatuǵın (deklamaciya etiletuǵın) ritmik tekstlerdi ayırım-ayırım terminler menen ataydı. Mısalı, rus ádebiyatında “pesnya”, ózbek ádebiyatında “qo’shiq” – bul nama menen muzıkaǵa salıp aytılatuǵın poetikalıq janr, al “stix” hám “sheyr” muzıkalıq ásbaplardan, namadan ǵárezsiz ritmik tekst. Al, qaraqalpaq ádebiyatında bolsa, qosıq termini menen muzıkaǵa qosıp aytılatuǵın shıǵarmanı da, muzıkadan ǵárezsiz shıǵarmanı da túsinedi. Qosıq termininiń bunday qásiyetin qaraqalpaq ádebiyatshısı N.Dáwqaraev dáslepki márte anıqlaǵan edi².
Solay etip, házirgi qaraqalpaq ádebiyatında hám ádebiyattanıw iliminde qosıq degen termin arqalı tek ǵana namaǵa salıp aytılatuǵın poeziyalıq shıǵarmanı emes, al ulıwma adamnıń ishki sezimlerin, kewil tuyǵıların, ruwxıy tolǵanısların beretuǵın hám taqmaqlap aytılatuǵın lirikalıq shıǵarmalardı da túsinedi. Demek, kópshilik jaǵdaylarda (eger de lirikalıq shıǵarma proza menen jazılmaǵan jaǵdayda) qosıq penen lirika bir mánisti bildiretuǵın sinonim terminler bolıp tabıladı.
Lirika ádebiyattıń tiykarǵı úsh túriniń biri (epos, drama, lirika). Ol sırtqı dúnyanı sáwlelendiriwde epos penen dramadan qatań ajıralıp turadı. Eger epos penen dramanıń baslı qásiyetleri waqıyalardı bayanlaw hám personajlardıń is- háreketlerin usı waqıyalarǵa, sharayatlarǵa baylanıstırıp kórsetiwden ibarat bolsa, lirika waqıyalardı bayanlap otırmaydı. Lirika sırtqı ortalıqtıń tásirinen payda bolǵan quwanısh, súyinish, qayǵı-hásiret yamasa nalısh sezimlerin, ruwxıy tuyǵılar menen keshirmelerdi, oy-pikirlerdi emocional (tásirsheń) formada beredi. Epos hám dramadaǵıday lirikada da ádep-ikramlılıq, aqıl-násiyat (didaktika), ıshqı-
¹ Раззоқов X., Мирзаев T., Собиров O, Имомов K. Ўзбек xaлқ oғзaки ижоди. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980, 75- бет.
² Дәўқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы. 2-том. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1977, 128-бeт.
muhabbat, turmıs h.t.b. máseleler, temalar kóterile beriwi múmkin. Biraq lirikada bul máseleler menen temalar waqıyalardı obyektiv súwretlew arqalı emes, al shayırlardıń subyektiv (jekke) sezimlerin beriw arqalı óz sheshimin tabadı.