%збекстан республикасы жо№ары

Lirikalıq shıǵarmanıń oraylıq tulǵası – lirikalıq qaharman. Lirikalıq shıǵarmalarda, tiykarınan, shayırdıń óziniń ishki keshirmeleri beriledi, sonlıqtan, ayırım jaǵdaylarda shayırdı lirikalıq qaharman sıpatında qabıl aladı, yaǵnıy shayır menen lirikalıq qaharmandı bir qosıp túsinedi. Biraq lirikada berilgen sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi tek shayırdıń jekke turmısına baylanıslı dep túsiniwge bolmaydı. Sonlıqtan, “lirikalıq men”di yaki “lirikalıq qaharman”dı tánha shayırdıń ózi dep qabıllawǵa bolmaydı. Shayır ózinen basqanıń da ishki dúnyasına, ruwxıy jaǵdayına kiriw uqıbına iye, “lirikalıq men” arqalı kóp adamlardıń ishki dúnyasın, túrli sezimlerin, ruwxıy keshirmelerin, júrek dártlerin bere aladı. (Bunday uqıptı ádebiyatta talant dep ataydı). Sonıń ushın da, lirikalıq qaharman – bul shayırdıń ózi emes, al kórkem ádebiy obraz. Demek, lirikalıq shıǵarmalardaǵı qaharmanlardı eki toparǵa ajıratqan jón boladı: subyektiv qaharman, yaǵnıy shıǵarmanıń tiykarǵı personajı, qosıqtaǵı barlıq kewil keshirmeleri subyektiv (lirikalıq) qaharmannıń atınan beriledi; obyektiv qaharmanlar, yaǵnıy shıǵarmadaǵı lirikalıq qaharmannan basqa qatnasıwshılar. Obyektiv qaharmanlar lirikalıq sezimlerdi, keshirmelerdi beriwde járdemshi xızmet atqaradı.
Juldız aqtı dese aqshamǵı waqta, Dárhal sen túseseń yadıma meniń. Jasın tústi dese jasıl daraqqa, Dárhal sen túseseń yadıma meniń. Izmir shóllerinen esken samallar, Túrkiy tilde jollap qayǵılı xabar, Iyesin joǵaltqan bir at jániwar,
Tınbay segbir tartar yadımda meniń.
Shayır I.Yusupovtıń ataqlı ilim ǵayratkeri akademik M.Nurmuhammedovtıń mezgilsiz qaytıs bolıwına baylanıslı jazǵan joqlaw qosıǵında adamnıń ruwxıy keshirmelerinen bolǵan qayǵı-hásiret sezimleri beriledi. Lirikalıq qaharman óziniń
jaqın dostın onıń ólimi sebepli eslep, qayǵılı, hásiretli sezimlerge beriledi, onı joqlaydı, aqshamları aqqan juldızǵa, jasıl terekke túsken jasınǵa teńeydi, onı joqlap atırǵan xalıqtı iyesin joǵaltıp segbir tartıp júrgen atqa megzetedi. Bul qosıqta akademiktiń ólimi qayǵılı sezimlerdi oyatatuǵın sırtqı tásir, yaǵnıy obyektiv obraz bolıp xızmet etedi. Iyesin joǵaltqan at obrazı da obyektiv obraz, ol da lirikalıq sezimlerdi tereńletiw ushın járdemshi obraz xızmetin atqaradı.
Lirika ishki sezimlerdi, ruwxıy jaǵdaylardı beretuǵın janr bolǵanlıqtan, ol qısqa, ıqsham bolıwı kerek. Sebebi, lirikalıq shıǵarma bir momenttegi sezimlerdi beredi. Eger de lirikalıq shıǵarma kóp sozılıp ketse, ol zerigerli bolıp ketedi, onıń kórkemlik dárejesi tómenleydi.
Lirikada epikalıq formadaǵı syujetler bolmaydı. Lirikada ushırasatuǵın kishigirim syujetler ishki sezimlerdi oyatıw ushın, olarǵa túrtki bolıw ushın, olardı tısqa shıǵarıw ushın paydalanıladı. Mısalı, Ájiniyazdıń “Bir janan” qosıǵında qısqa ǵana syujet bar. Lirikalıq qaharman uyqıda jatırǵanda tún ortasında namálim bir gózzal onıń kózine kórinip, jilwa-naz benen onı oyatadı, oǵan shiyrin-sheker sózler aytıp kózden ǵayıp boladı. Lirikalıq qaharman aqıl-huwshın joǵaltıp, ózinen ketedi. Bul kishkene ǵana syujet lirikalıq qaharmanda sezimler dizbegin oyatadı, onda ıshqı-muhabbat sezimleri oyanadı. Bul onıń namálim janandı ápsanawiy gózzalarǵa teńep, onıń sulıw portretin súwretlegeninen kórinedi. Demek, bul qosıqtaǵı keltirilgen kishkene waqıya epikalıq syujet sıpatında áhmiyetli emes, al ol lirikalıq qaharmanda ishki sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi oyatıw ushın áhmiyetli.
Lirikalıq shıǵarmalardı estetikalıq qásiyetlerine, yaǵnıy hár qıylı sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi beriw jaǵdaylarına qaray, sáwlelendirgen temasına, mazmunına qaray shártli túrde hár qıylı toparlarǵa bólip júr. Lirikanı jiklewdiń keń tarqalǵan hám kóbirek moyınlanǵan usılları tómendegishe: 1. Oy-pikirler lirikası yamasa onı ilimiy ádebiyatta meditativ lirika dep ataydı. Bul termin grekshe meditacio degen sózden alınıp, sózlik mánisi boyınsha oylaw, pikirlew degendi bildiredi. Kóbinese, jámiyetlik, siyasiy, sociallıq turmıslıq, filosofiyalıq, didaktikalıq temalardı qozǵap, olar tuwralı lirikalıq qaharmannıń oy-pikirlerin
emocional túrde beredi. 2. Sezim lirikası yamasa ilimiy tilde intim lirikası dep ataladı. Bul kútá ishki, kútá tereń sezim degendi bildiredi. Lirikanıń bul túri tánha lirikalıq qaharmanǵa tiyisli, onıń júrek tórinde jatırǵan sezimlerdi beredi. Sonlıqtan, lirikanıń bul túri qaraqalpaqsha pinhamı lirika degen atamaǵa say keledi. Ol, kóbinese, saǵınısh, kúyinish, nalısh, ıshqı-muhabbat, ayralıq h.t.b. temalardı sáwlelendiredi. Lirikanıń bul túrine Ájiniyazdıń ıshqı-muhabbat qosıqları, I.Yusupovtıń “Saǵınıw”, “Qız dáwranı atlı altın taxtıńnan”, “Kewil aspanımda juldızlar sónik” h.t.b. qosıqları mısal bola aladı. 3. Súwretlew lirikası yamasa, kóbinese, onı peyzaj lirikası dep júritedi. Lirikanıń bul túri adamdı qorshap turǵan zatlardı, qalanıń, awıldıń kórinislerin, sonday-aq tábiyat kórinislerin, qubılısların súwretleydi. Súwretlew lirikası adamda súyiniw, túńiliw
h.t.b. sezimlerdi oyata aladı. Mısalı:
Keshe gúrlep turǵan Úshsay portında, Búgin korabller qoyımshılıǵı.
Kóship ketken balıqshılar jurtında, Jatar jayrap kemelerdiń sınıǵı.
Espe qumǵa ermek bolıp kómilgen, Essiz paroxodlar, kater, barjalar.
Palubalar qumnan zorǵa kóringen, Kayutaǵa kirgen samal zar jılar.
(I.Yusupov. “Korabller qoyımshılıǵındaǵı eles”). Bul qatarlarda lirikalıq qaharman teńiz jaǵasındaǵı kewilsiz kórinislerdi súwretlew arqalı Aral apatshılıǵı sebebinen payda bolǵan qayǵılı, muńlı, hásiretli
sezimlerdi beredi.
Ádebiyattanıw iliminde lirikalıq shıǵarmalardı mazmunı, tematikası boyınsha toplap, janrlıq túrlerge jiklew dástúri bar. Mısalı, didaktikalıq lirika, muhabbat lirikası, elegiyalar (qaraqalpaqsha nalısh qosıqları), publicistikalıq lirika, yumor-satiralıq lirika h.t.b.
Olardan didaktikalıq lirika aqıl-násiyat, úgit mazmunına iye bolıp keledi. Didaktikalıq janrdaǵı shıǵarmalar sociallıq turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı,
jámiyetlik qatlamlardıń ara qatnasların, sonday-aq jekke adamnıń júris-turısın, jámiyettegi ornın, insanıylıq kelbetin etikalıq kózqaraslardan, yaǵnıy ádep- ikramlılıq, adamgershilik pazıyletler, adam huqıqları, puqaralıq wazıypalar kózqaraslarınan sáwlelendiredi. Mısalı:
Qazı bolsań ádil bolıp yol sorǵıl, Bay, paqırıw, bek, sultana teń turǵıl,
Biyhaq jábir etip rishwa (para – Q.J.) almaǵıl, Xudayıńnı házir biliń, yaranlar.
Patsha bolsań ádilden qoy qazını, Puqaranıń qısh áyleme yazını, Sózle haqtıń ayat-hádiys sózini, Biymáni sózni aytmań, yaranlar.
Ǵaniy (bay – Q.J.) bolsań qayır-saqawat áyle, Jetim-ǵáriyiplerge shápáát áyle,
Meshit bina qılıp, ibadat áyle, Xudanı yadıńa alıń, yaranlar.
(Ájiniyaz. “Násiyhat’’).
Didaktikalıq shıǵarmalar ádebiyattıń úsh túrinde de (lirikada, epikada, dramada) jazıla beredi. Sonıń ushın, didaktikalıq shıǵarmalardı didaktikalıq ádebiyat degen termin menen de júritedi.
Didaktikalıq lirika tuwralı qarań: Járimbetov Q. Berdaqtıń násiyatları – biziń ruwxıy ǵáziynemiz. Nókis, 1998; Járimbetov Q. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı. Nókis, “Bilim”, 2004; Turdıbaev Q. Didaktikalıq shıǵarmalar – ruwxıy baylıǵımız. Nókis, “Bilim”, 2009.