Ózbekstan respublikasi joqarí HÁm orta

I BAP. MOTOR ALALIYA HAQQĺNDA
1.1. Motor alaliya, oniń belgileri hám nutqıy bolmaǵan belgileri

Motor ekspresiv alaliya Motor alaliya — bul oraylıq xarakterdegi organikalıq buzılıwlar nátiyjesi esaplanıp, nevrologik kórinis sóylewdiń rawajlanıw boyınsha saldamlı arqada qalıwǵa alıp keledi. Bul konsepsiya tárepdarlari nutqiy formalanbag’anliqtiń motor jetispewshiligi menen túsintirediler (R. Koen, G. Gutsm an, R. A. Belova-David, N. N. Traugott, v. K. Orfimskaya hám basqalar ). Kópshilik avtorlar alaliyani kinetik yamasa kinestetik apraksiya menen bog'Iaydilar hám de onıń efferent hám afferent formaların ajıratıp kórsetedi. Afferent alaliyada sóylew buzılıwlarınıń m exanizm lari kinestetik apraksiyaga baylanıslı bolsa, efferent alaliyada bolsa — kinetik apraksiyaga baylanıslı (afaziya analoglariga kóre). Apraksiyani artikulatsiyaning túrli buzılıwlarına kóre túsindiriw m um ashıw dawıslar aytılıwı, sózdiń dawıs — buwın dúzilisiniń buzılıwları. Biraq alaliyada jetekshi orında turatuǵın sóylew buzılıwları tek m otor jetispewchiliklar nátiyjesi emes. Sonıń menen birge, m otor jetispewshilik alaliyali balalardıń tek yarımıdagina baqlanadı. Psixologiyalıq konsepsiyaǵa kóre, m otor alaliya m exanizmini psixik processleriniń oylaw, yad, sonıń menen birge, sóylewiy iskerliginiń ayırım basqıshlarınıń óz-ara munasábeti quraydı.
Motor alaliya belgileri Motor alaliya sóylewiy hám sóylewiy bolmaǵan belgiler majmuyini tashkil etiwshi quramalı sindrom esaplanadı. Motor alaliyada sóylewiy kemshilik quramında sóylewiy buzılıwlar jetekshi orın iyeleydi.
Sóylewiy belgi. Motor alaliyada sóylew buzılıwları sistemalı xarakterde bolıp, onıń barlıq strukturalıq bólimleri ushın tán: fonetikalıq -fonematik hám leksik-grammatik.Ústinlik etiwshi belgileri boyınsha balalardı fonetikalıqo-fonematik rawajlanbaǵanlıq ústinlik etiwshi gruppaǵa (olar kemshilik) hám leksik- grammatik rawajlanbaǵanlıq ústin bóliwshi gruppalarǵa bolıw múmkin.
Shamalarǵa kóre, birinshi gruppa — dominant yarımshar qabıqlog'ining oraylıq motor tarawlarıd agi tómengi bólimlerdiń dáslepki jaralanishlariga tiykarlanadı. Bul jerde artikulatsion háreketlerdi orınlawda yamasa ulıwma muskulaturada (basqa háreketlerdi orınlawda ) kelip shıǵıwshı bulshıq etler, shemirsheklerden gruppa mıy qabıqlog'i motor salasınıń aldınǵı bólimleri jaralanıwına tiykarlanadı.Alaliyali balalarda aytılıw sisteması rawajlanıwı sapa hám muǵdarı tárepinen ayriqshalıǵı menen xarakterlenedi.Motor alaliya kelip shıǵıwǵa kóre birdey emes. Ayırım jaǵdaylarda til quralların, yaǵnıy fonematik, leksik hám grammatik strukturalıq bólimlerin tańlaw operatsiyasınıń qáliplespegenligi kuzatilsa, ayırım jaǵdaylarda maslastırıw operatsiyasınıń qáliplespegenligi baqlanadı. Sóylewiy rawajlanbaǵanlıq kórinislerinde anıqlanǵan dáliliy ayırmashılıqlar ayırım avtorlar tárepinen áyne bir buzılıwdıń túrli kórinetuǵın bolıwı dárejesi retinde kóriledi. Olar alaliyani sóylewiy rawajlanbaǵanlıq, dárejeleri boyınsha differensirlaydilar hám balaǵa óziniń rawajlanıw processinde bir qatar basqıshlardan ótedi jáne bulardıń hár biri ushın óz buzılıw súwreti xarakterli bolıp tabıladı dep esaplaydilar.
Motor alailiyaning sóylewiy bo'Imagan belgileri. Alaliyali balalarda sóylewiy iskerlikgine formalanmay qalmastan emes, bálki motor hám psixik iskerliginde da kemshilikler baqlanadı. Alaliyada túrli dárejede kórinetuǵın bóliwshi nevrologik belgiler de baqlanadı : bas mıy disfunksiyasining quramalı bo'Imagan kórinisi hám oraylıq nerv sistema ining baslanǵısh buzılıw belgilerinen baslap, tap qopal nerv buzılıwlarına shekem (ásirese, piramidalı hám ekspiramida sisteması parezlari).N. N. Traugott alıp kelgen ma'Iumotlarga kóre, oral apraksiyasi alaliyali balalardıń 10% procentinde baqlanadı. Olarda fizikalıq jetispewshilik, somatik hálsizlikler de baqlanadı. Balalarda ulıwma motor turpayılıq, qovushimsizlik, háreketler diskoordinatsiyasi, háreketler páseytiwuvi yamasa tormozlanganlik baqlanadı. Motor aktivliktiń tomenlegenligi, ritmiklikning jetiwmasligi, dinamikalıq hám statikalıq teń salmaqlılıqtıń aynıwı anıqlanadı (bir ayoqda sakray almaydılar hám turolmaydilar, ayaq uchida hám tabanda yura almaydılar, toptı atip ilolmaydilar hám h. k.). Ásirese qol barmaqlarınıń mayda motorikasi qıyınlasadı. Alaliya — balanıń ana qornida yamasa dáslepki rawajlanıw basqıshında sóylew qáliplesiwine shekem bas mıy qabıǵı sóylew sheńberiniń organikalıq jaralanıwı áqibetinde úzliksiz rawajlanmay qalıw bolıp tabıladı. " Alaliya” atam asi (grekshe a — joq, latınsha lalio — sóylew) awdarması sóylewdiń joq ekenligi, sóylewsizlik jaǵdayı — sóylew buzılıwlarına tiyisli ádebiyatlarda áyyemgi zam az waqıtlardan berli baqlanadı. Arnawlı ádebiyatlarda " alaliya” termininen tısqarı, sol sóylew nuqsanın ańlatıwshı tómendegi atamalardan paydalanǵanler: " Tug'ma afaziya", " Ontogenetik afaziya", " Rawajlanıw afaziyasi", " Disfaziya", " N utqiy rawajlanıwı sustlashuvi”, " N utqning konstitutsional orqada qalıwı", " Tildi iyelew degi kem chiliklar” hám t.b. Alaliyaning tarqalǵanlıǵı haqqında ilimiy tiykarlanǵan m a'lum atlar joq. M a'lumotlarga kóre, alaliya mektepge shekem jas daǵı balalardıń bir procenti, mektep jasındaǵı balalardıń 0, 6 — 0, 2% protsentti quraydı. 0 'rtacha esapta, alaliya ah o lin ın g 0, 1 procentinde baqlanadı. M ol alliflarn ın g ta 'kidlashicha, alaliya o 'g'il balalarda qızlarǵa salıstırǵanda 2 m arta kóp ushraydı. A. Kussmaul (1877) ta 'kidlashicha, aldınǵı ásir hám biziń asrimizning baslarınasha jasap, iskerlik kórsetken shıpakerlerdiń kópshiligi sóylewdiń joq ekenliginiń barlıq formaların alaliya dep at erin, afoniyani da bul atam ani ishine kirgizgenler, lekin waqıt ótiwi menen bul atam alar parıqlana baslandı. I. Frank birinshilerden bolıp, bul eki atam ani parıqlawǵa ol rin ad i. Ol n ın g pikrine qaraǵanda, alaliya " gereń-gúńlik" sıyaqlı artikulatsiya háreketlerin um um an múmkinshiliksizligi bolıp, I. Frank alaliyani artikulatsiyani qıyınlashuvi nátiyjesinde kelip shıǵıwshı aytılıw kemshiligi mogilaliya menen salıstırıwlaydı. 1. Frank alaliya, da de mogilaliyani dislaliya dárejelerinen biri dep,artikulyator qıyınshılıqlar menen baylanıslı aytılıw kemshiligi dep ta 'kidlaydi. 1830 -jılı R. Shultess alaliyani gereń-gúńlik bólek sóylew nuqsanı retinde ajıratıp kórsetedi, am m o I. Frank onı artikulatsiya buzılıwları menen baylanıstıradı. A rtikulatsiya im koniyatining pútkilley y o 'qligi retinde alaliya dislaliyaga salıstırıwlandi hám keyinirek shın túrde anartriya dep at lana baslandı. A. Kussmaul artikulatsiya kemshiliklerin (dizartriya hám dislaliya, sol- ningdek, diksiyani aynıwı — disfaziya) ulıwma at menen ataw maqsetinde " lalopatiya" terminin kiritedi. Soǵan qaramay, A. Kussmaul joqarıdaǵı avtorlar sıyaqlı alaliyani artikulatsiya buzılıwları menen baylanıslı sóylew kemshilikleri taypasına kiritedi jáne bul termindiń teń m a'noli atı dep anartria literlis (dawıslar artikulatsiyasining joq ekenligi) terminin kiritedi. Bul halda A. Kussmaul anıq dawıslardı pútkilley aytılıw ete almaslik xarakterli esaplanǵan buzılıw jaǵdayların alaliyaga kirgizgen: keyinirek Bunday jaǵdaydı belgilew ushın " anartriya" term ın id an paydalana baslaǵan. At lari keltirilgen artikulyator buzılıwlar menen bir qatarda A. Kussmaul diksiya buzılıwları dep ataǵan kemshiliklerdi ajratadı. Bularǵa ol gramm atik sırtqı kórinisler hám sintaktik ańlatpalardıń aynıwın kiritedi. Bunday buzılıwlardı izertlewshi disfaziyalar dep atadı. O 'tgan ásirdiń 60 -jıllarına kelip Trusso sóylewdiń joǵatilishini Broka tap m o n id a n k iritilg a n " afem iya" atam a sin i " afaziy a" atam a sig a almastırıwdı usınıs etedi. " Afaziya" termini medicinada o 'ziga tán o 'rin iyeledi. Ayırım sırt el avtorları (Orton, Travis) " alaliya" hám " afaziya" atam alarini birlestirib um um iy atam alar " B alalar afaziyasi" yamasa " Rawajlanıw afaziyasi" dep atawdı usınıs etediler. Bunda m uam m alar balalar sóylew rawajlanmaganligining o 'ziga xosligini úlkenlerde sóylewdiń joǵalıp ketiw hallarınan parıqlap kórsetip berediler. Foniatr R. Koen (1888) jumıslarında " alaliya" term ini artikulatsion kem chiliklar menen shártlanm agan gúńlikdıń xarakteristikanom asi ushın qollanılǵan. Ol bul buzılıwlardı gereń-gúńlik o 'rniga esitiwshi-gúńlik yamasa idiopatik alaliya (kelip shıǵıwı uǵımsız sóylewsizlik) dep ataydı. Túrli avtorlardı keyingi jumıslarında " alaliya" hám " afaziya" atamaları uzaq waqıtqa shekem at a'lum shegaralanishda baqlanadı. Tek ǵana 30 - jıllarǵa kelip logopediyada " alaliya" hám " afaziya" atamaları keskin parıqlandi: 50 — 60 -jıllarda bunday shegaralanıw tastıyıqiandi hám házirgi waqıtta kópshilik izertlewshilerdiń úshek onidan tán alınǵan edir hám terminologiya qanshellilik kóp sonda da, geyde óz ornına da iye esaplanadı. Alaliyani úyreniwge úlken úles qosqan ilimpazlar, bular Gutsm an 1884, A. Libmann 1900, M. v. Bogdanov-Berezovskiy 1909, E. Freshels 1931, keyinirek bolsa M. Ye. Xvatsov, N. N. Traugott, v. K. Orfinskaya, R. Ye. Levina, L. v. Melexova, G. v. Matsievskaya, Ye. F. Sobotovich, v. A. Kovishkov, S. N. Shaxovskaya, v. K. vorobeva hám basqalar.sóylew rawajlanıwı hám kemshilik dúzilisi qásiyetleri ajıratıp kórsetilgen: fiziologikalıq, klinikalıq, psixologiyalıq, lingvistik, psixolingvistik hám basqalar. Alaliyaning túrli formaları ta 'riflangan, sóylew rawajlanmaganligining túrli formalarında logopedik ta 'sir metodikası islep shıǵılǵan. Sońǵı dáwirde alaliyani úyreniw degi tabıslar izertlewshilerdińdiń o 'z xızmetlerinde " kemshilik analizine hár úshek onlam a sindromal jantasıw metodologiya" siga kóbirek tayanǵaniiklari sebepli erisilgen. Bunda o 'rganishning psixolingvistik aspekti birinshilerden esaplanadı jáne bul Ye. F. Sobotovich, v. A. Kovshikov, B. M. G rinshpun hám basqa izertlewshilerdiń jumıslarında kórsetilgen. Áyne waqıtta alaliyani úyreniwdiń barlıq máseleleri ele tap 'la ashıp berilmegen. Biraq, v.alaliya izertlewshilerdińi arasında ulıwmaqabıl etilgen qaǵıydalarǵa qarag
Motor alaliyali balalarda solaqaylıq hám ambidekstriyaning ústinligi haqqında málim atlar bar. Birdey balalar qo'zg'aluvchan,impulsiv, iskerlikte tártipsiz, júdá aktiv, basqalar, kerisinshe, erinshek, bosanqı, tormozlanǵan, inert, aspontan boladılar. Balalarda joqarı psixik funksiyalarında yad, dıqqat, oylaw hám. t.b. jetispewchiliklar baqlanadı.Motor alaliyada balalar sóylewin anıq basqıshlaw múmkin emes, bunda Bala sóylewiniń ayırım strukturalıq bólimleriniń qáliplesiwiniń proporsionallanbaǵanlıǵı, qátelerdiń turaqlılıǵı baqlanadı. Sóylewdiń óz -ózinden rawajlanıwda hár qıylı qátelerdiń joqarı dárejede jedellashuvi alailiyaning zárúrli belgilerinen biri esaplanadı. Buzılıwdıń ayriqshalıǵı chug'urlash dáwirdiń o 'zidayoq kórinetuǵın boladı : ol hádden tıs bir túrliligi menen xarakterlenedi yamasa bul dáwir pútkilley bolmaydı. Birinshi sózler hám gápler málim dárejede keshikib payda boladı hám alaliyada sóylew rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında onıń barlıq táreplerin buzılǵanlıǵı baqlanadı. Alaliyali balalar sóylewiniń rawajlanıwı processinde arnawlı bir unamlı dinamikanı baqlaw múmkin: balalar sóylew jaǵdayınıń bir dárejesinden ekinshi dárejesine, anaǵurlım joqarısına ótediler. Olar ol yamasa bul sóylewiy kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi iyeleydiler, sóylemey júriwdi toqtatadilar, biraq sóylewi rawajlanbaǵan balalar bolıp qolaveradilar. Tempi boyınsha júdá páseytiwgen, biraq usınıń menen birge rawajlanıwǵa kirisiwinde kemshilikler anıqlanadı. Bul kemshilikler spontan kompensatsiyaǵa derlik " bas qospaydilar" hám baǵıtlanǵan korreksiyada qıyınshılıq menen jónge salıw etilediler. Kópshilik balalar alailiyaning barlıq formaları ushın xarakterli bolǵan ulıwma kemshiliklerge iye esaplanadılar : sóz mazmunı sistemasınıń qáliplespegenligi, grammatik sistema kemshilikleri, semantik kemshilikler.Balalarda strukturalı -semantik toltırıw bólek bayanlawları sıyaqlı baylanısqan sóylewde de buz'ladı. Mektep tálimi processinde, jazba sóylew uquvi hám kónlikpe-
ilmiy tájriybeleriniń qáliplesiwinde kóp sanlı qıyınshılıqlar anıqlanadı ; Jarlı sóylewiy ámeliyat sebepli til ulıwmalasqanlarınıń qáliplespegenligi sebepli sawatqa úyretiwdi iyelew hám grammatikanı úyreniwge tayarlıq formalanmaydi. Motor alaliya ushın ulıwma kemshilikler qatarında onıń málim formaları ushın xarakterli kórinisler baqlanadı. Naǵız ózi kemshilikler buzılıw yadrosın quraydı jáne bulardı sóylew rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde mudamı da anıqlap bolmaydı, sebebi olar qosımsha kemshilikler menen nıqaplanıp aladılar.Alaliyada sóylew rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında sóylewdiń hámme táreplerin rawajlanıwda kemshilikler baqlanadı.
1.2. Motor alaliyada korreksion tásir etiw sisteması
Motor alaliyada korreksion tásir etiw sisteması Alaliya — medicinalıq psixologiyalıq pedagogikalıq mashqala. Logopediya tarawına,bala shaxsı hám sóylew rawajlanıwına jóneltirilgen korreksion tásir usılları hám principlerıni anıqlaw kiredi. Sistemalı uzaq dawam etiwshi logopedik jumıslar qatar jaǵdaylarda balalardıń sóylewiy baylanısi ushın jetkilikli qurallardı beredi, ayırım jaǵdaylarda bolsa — elementler sóylewnigina. Sóylewiy kemshilikti tábiyaatına kóre bul mashqala motor hám sensor alaliya kórinisine kóre differensial hal etiledi.Alaliyada sóylew qáliplesiwi hár tárepleme jantasıw, sóylewdi rawajlanıwına járdem beretuǵın hám biliw iskerliginiń jaqsılanıwına múmkinshilik jaratıwshı sóylewdiń barlıq funksiyaları rawajlanıwına itibardı qaratadı. Sóylew hám ózlik ústinen bir pútkil hár tárepleme sistemalı jumıs alıp barıladı. Bunda ontogenezda sóylewiy funksiyalar rawajlanıwı nizamlıqları esapqa alınadı.Sistemalı logopedik jumıs sóylewiy rawajlanıw daǵı úzilislerdi toltırıwǵa hám arnawlı programma boyınsha mektep tálimine tayarlawǵa jóneltiri! adi yamasa ol mektep dane 'limiga qosımsha túrde parallel alıp barıladı. Sóylewiy rawajlanmaganlikni saplastırıwdı sonday shólkemlestiriw kerek, jumıs processinde mektep wazıypaların ózlestiriwge tayarlıq júzege kelsin. Nátiyjeli logopedik jumıs, eger ol psixonevrolog (nevropatolog, psixiatr)
tárepinen o 'tkaziladigan aktiv dári-dárman hám fizioterapevtik emlewler fonında hár tárepleme ótkerilsagina ámelge asadı.Jumıs processinde túrli metod, usıllardan sáwlelengen halda paydalanıladı. Balanıń sóylewiy múmkinshiliklerinen kelip shıqqan halda jumıstıń wazıypa hám mazmunı anıqlanadı. Alıp barılatuǵın jumıslar sóylewiy iskerlik mexanizmlerin qáliplestiriwge qaratıladı : motiv, baylanıs bólew maqseti, bayandıń ishki programması, onıń leksik-grammatik quralların tańlaw grammatik dúzilisi qáliplestiredi.Sóylewiy tájiriybeni bayıtıw ushın bilimlerden sanalı paydalanıw uquvi rawajlantiriladi, sóylewiy operatsiyalardı modellestiriwdi iyelew uquviasırıladı.L. S. vigotskiy, A. N. Leontev, A. R. Luriya, A. v. Zaporojets, P. Ya. Galperin hám basqa izertlewshilerdiń tárepinen iskerliginiń kelip shıǵıwshıulıwma teoriyası jáne onıń genetikalıq kelip shıǵıwshı forması sıyaqlı sırtqıpredmetli iskerlik haqqındaǵı qaǵıydaları islep shıǵılǵan. Sonıń menen birge,izertlewshilerdiń jumıslarında sırtqı processlerden ishki intellektual háreketlerdiń kelip shıǵıwı haqqında, sırtqı qurılıstıń ózgeriwi arqalı psixik iskerlikti qáliplestiriwdiń aktiv basqarıwshı procesi haqqında pikirler bar.Sonnan kelip shıǵıp, jumıs processinde predmetli-ámeliy iskerliginiń korreksion múmkinshilikleri qollanıladı. Metodikalıq usıllardı standartlaw múmkin emes: sóylewiy hám didaktik materiallardı tańlaw, onıń izbe-izligin belgilew. Tek sóylewiy rawajlanbaǵanlıq ózgeshelikleri esapqa alınbastan, bálki hár bir bala ózliginiń qásiyetleri de, onıń qızıǵıwshılıqları, kompensator múmkinshilikleri de itibarǵa alınadı. Tárbiyalıq tásir menen bala xarakterindegi nevrotik qatlam jónge salıw etiledi, sanalı maqset tárepke jónelgen ózlikti tárbiyalaw boyınsha jumıs alıp barıladı. Balanı Travmalovchi átirap ortalıqtaǵı tásirinler joq otiladi, sóylewiy rawajlanmaganlikka balanıń tap 'g'ri munasábeti jáne onı saplastırıw boyınsha alıp barılatuǵın jumısqa tuwrı munasábeti islenedi. Tek sóylew rawajlanıwı názerde shaqqan, bálki balanıń sóylewiy bo'Imagan iskerligi da qáliplestiredi. Sóylew sensor rawajlanıw hám umumharakatli múmkinshilikler kompleksinde joqarı dárejede jetilistiriwedi.
Mayda qol motorikasi rawajlanıwına itibar qaratıladı : sızıq tartıwǵa, boyawǵa, shtrixlawǵa uyretiledi, túynekler bólewge, mozaykalar hám geometriyalıq materiallardan naǵıslar sızıw uyretiledi hám t.b. Eger balalar qol barmaqları háreketi rawajlanıwınan orqada qalsa, ol halda sóylew rawajlanıwınan da orqada qalıwlıǵı tastıyıqlanǵan. Qol háreketlerin shınıǵıw etdiriw processinde sóylew jaǵdayı joqarı dárejede jetilistiriwedi. Jumıstıń baslanǵısh basqıshlarında sóylewdiń psixofiziologikalıq tiykarıari qáliplestiredi, balada baylanıske mútajlik sezimi oyatıladı. Balada motivatsion bayanlawdıń tiykarın qáliplestiriw, sóylewiy hám psixik aktivlikti rawajlandırıw, eliklew iskerligi hám sáwlelendiriwshi sóylew funksiyaların qáliplestiriw zárúrli bolıp tabıladı. Iskerlik motivın tárbiyalaw hám bayanlaw programmasın shólkemlestiriw zárúrli baza jaratadı ; alaliyali balalarda ózi qáliplese almaytuǵın, sóylew rawajlanıwı ushın qurallar qatarı. Bul qatarlardıń tiykarǵısı, predikativ sistemanı rawajlandırıw hám grammatik qurılıs elementlerin iyelew esaplanadı. Avtorlar alaliyani saplastırıwdıń hár qıylı múddetlerin aytadılar : ayırımlar bir neshe oyni jetkilikli dep esaplaydilar (Libm ann, 1924), basqalar jumıs jıllar dawamında alıp barılıwı kerek hám keshiwi belgilenmagan dep shama etediler (M. v. Bogdanov-Berezovskiy, 1909 ). v. K. Orfinskaya hám L. v. Melexova pikrine qaraǵanda, jumıstı baslaw hám dawam etiw waqti múddeti máselesi hár bir jaǵdayda bólek hal etiliwi kerek, bunda sóylewiy rawajlanbaǵanlıq xarakteri hám dárejesinden, balanıń individual qásiyetleri hám basqa faktorlardan kelip shıǵıladı.