2-mavzu. Kasbiy psixologiyaning asosiy metodlari reja

---

2-MAVZU. KASBIY PSIXOLOGIYaNING ASOSIY METODLARI 
REJA: 
2.1.Kasbiy psixologiyaning asosiy metodlari haqida tushuncha. 
2.2.Tadqiqiy metodlar: longityud va kesimli metodlar. 
2.3.Tadqiqotlarni tashkillashtirish va rejalashtirish. 
2.4.Eksperimental metodlar. 
2.5.Faoliyat natijalarini tahlil qilish metodi. 
Tayanch ibora va tushinchalar: metod, longityud metodi, kesimli metod, reja, 
tadqiqot, kuzatish metodi, anketa metodi, test metodi, biografik metod, 
sotsiometrik metod, faoliyat mahsuloti. 
2.1. Kasbiy psixologiyaning asosiy metodlari haqida tushuncha. 
Metod so’zi – yunoncha metodos bo’lib tadqiqot, tekshirish degan ma’noni 
beradi. Nazarimizda yuqoridagilarga yana yo’l, usul so’zlarini ham kiritish 
mumkin. Metodlar tadqiqot ishlarida ham, bilim berishda ham qo’llaniladi. Ushbu 
bobda bilim berish metodlari haqida emas, balki fan uchun, uning rivojlanishi 
uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’plashdagi qo’llaniladigan tadqiqot metodlari 
haqida so’z boradi. Psixologiya fanining empirik (amaliy) metodlari turkumidan 
muhim o’rin egallagan, diagnostik xususiyatli metodlardan biri – kuzatish 
metodidir. Mazkur metod fanimizing eng qadimgi zamonidan boshlab to hozirgi 
davrgacha ilmiy izlanuvchilarning asosiy tekshiruv qurollaridan biri bo’lib, keng 
ko’lamda foydalanib kelinmoqda. Lekin bugungi kunda uning ob’ekti, ko’lami 
yanada kengaydi, 
murakkab psixologik 
jarayonlar, holatlar, hodisalar, 
kechinmalar, faoliyat va muomala xususiyatlarini o’rganish imkoniyati tug’ildi, 
sifat hamda mazmun jihatidan katta o’zgarishlar yuzaga keldi. 
Hozirgi zamon kasbiy psixologiya fanining asosiy printsiplari, kategoriyalari 
va ilmiy tadqiqot usullari 1923 yilda Psixonevrologlarning birinchi s’ezdida K. N. 
Kornilov (1879–1957) psixologiyani dialektika negizida tuzish masalasini ilgari 
surdi. Psixologlarning psixologiyani dialektik materializm negizida tuzish uchun 
olib borgan kurashining natijasi hisoblangan g’oyaviy-nazariy kurash jarayonida 
psixologiya predmeti va uning metodlari haqidagi ilmiy tushunchalar tarkib topdi, 
psixologik tadqiqotlarning eng muhim prinsiplari va asosiy muammolari aniqlab 
olindi, bilimning turdosh sohalariga munosabat oydinlashdi. Psixologiya fanining 
taraqqiyotida buyuk o’rin tutgan B. G. Ananev, P. P. Blonskiy, L. S. Vigottskiy, A. 
V. Zaporojets, K. N. Kornilov, G. S. Kostyuk, A. N. Leontev, A. R. Luriya, S. A. 
Rubinshteyn, A. A. Smirnov, B. M. Teplov, D. N. Uznadzeva boshqa olimlar 
etishib chiqdi. Psixologiya psixik jarayonlarni, shaxsning individual – tipologik 
xususiyatlarini o’rganar ekan, tekshirishning muayyan metodlarini o’rgatadi. 
Psixologiyada tekshirish metodlari ob’ektiv bo’lmog’i lozim. Insonning ish-
harakatlarivaxatti-harakatlarini tekshirish asosidagina uning niyatlari, fikrlari va 
hissiyotlari haqida to’g’ri ma’lumot olish mumkin. 
Kasbiy psixologiyaning metodlari psixik hodisalarni o’rganishga ob’ektiv 
qarashni ta’minlabgina qolmay, balki shaxsning psixik jarayonlari va xususiyatlari 

---

nima uchun va qanday yuzaga keladi? Qanday rivojlanadi va qanday o’zgarib 
boradi? degan savollarga javob bermog’i lozim. 
Kasbiy psixologiyaning metodlari amaliyot bilan bog’liq ravishda olib 
borilishi kerak. Kasbiy psixologiya metodlariga tarixiy jihatdan yondashmoq 
lozim. SHu jihatdan psixologiya metodlari uning predmeti kabi tarixan anchagina 
o’zgarishlarga duch keldi. Psixologik tadqiqotlar predmetining alohida xususiyatga 
egaligi uning alohida tadqiqot metodlariga ega bo’lishi zarurligi haqidagi fikrni 
ilgari surmasdan qo’ymasdi. Idealistik psixologiya yagona bir metodni tavsiya eta 
olgan va shu metod yordamida kishi «ruhiga» kirib borishga uringan. O’zini o’zi 
kuzatish (introspektsiya, ya’ni ichkaridan ko’rish) ana shunday metod edi. Kasbiy 
psixologiyada tadqiqotning sub’ektiv va ob’ektiv metodlari bir-birini inkor etadi. 
Haqiqiy ilmiy psixologiya psixikani o’rganishning ob’ektiv metodlaridan 
foydalanish va fanda bundan boshqa metodlarning bo’lishi mumkin emasligini 
tushuntirishi kerak.
Hozirgi zamon psixologiyasining ilmiy tadqiqotga yana bir muhim talabi 
psixik faktlarni genetik (tarixiy) jihatdan o’rganish printsipiga amal qilishni taqozo 
etadi. Bu metod yordamida psixik rivojlanish davrlarga bo’lish yo’li bilan (ya’ni 
rivojlanishning alohida yosh bosqichlarini ta’riflash va ularni o’zaro bir- biriga 
taqqoslash) emas, balki bola shaxsini unga ta’lim berishning maxsus tashkil etilgan 
sharoitlarida qator yillar mobaynida uzoq vaqt o’rganish natijasida aniqlanadi. 
Masalan, bolaning psixik taraqqiyoti o’rganilar ekan, psixik taraqqiyotining asosiy 
qonuniyatlarini, xususiyatlarini aniqlash, uning shu tarzdagi psixik taraqqiy etish 
sabablarini bilib olish hamda sinchiklab o’rganish asosida oilaviy tarbiya va ta’lim 
jarayonlarini takomillashtirish uchun muayyan usullarni belgilash lozim.