2-mavzu. Kasbiy psixologiyaning asosiy metodlari reja

Sotsiometriya metodi 
Bu tadqiqot metodiga AQSHlik Djon Moreno asos solgan bo’lib, kichik 
(birlamchi) guruh a’zolari o’rtasida emotsional, hissiy munosabatlarni bevosita 
o’rganish va darajasini o’lchashda qo’llaniladi. Mazkur metod yordamida muayyan 
guruhdagi har bir a’zoning o’zaro munosabatlarini aniqlash uchun uning 
faoliyatida kim bilan ishtirok etishi so’raladi. Olingan ma’lumotlar matritsa, grafik, 
sxema, jadval, diagramma shaklida ifodalanadi. Ulardagi miqdor ko’rsatkichlari 
guruhdagi odamlarning shaxslararo munosabatlari mazmuni yuzasidan ma’lum bir 
xulosa qiladi. Biroq ma’lumotlar guruhiy munosabatlarning tashqi ko’rinishini aks 
ettiradi xolos. Uni takomillashtirish maqsadida hozirgi vaqtda psixolog olimlar Ya. 
L. Kolominskiy va I. P. Volkov tomonidan sotsiometriyaning kichik guruhlar 
psixologiyasiga moslab o’zgartirilgan variantlari, ko’rinishlari ishlab chiqilganki, 
ular orqali shaxslarning bir – birini tanlashi motivlarini aniqlash mumkin. Ayniqsa, 
sotsiometriyaning Ya. L. Kolominskiy ishlab chiqqan o’zgartirilgan varianti 
bolalar jamoasidagi shaxslararo munosabatlar to’g’risida to’la axborot berishga 
yordam beradi. 
Odatda o’quvchilardn quyidagicha savollarga javob berish talab 
qilinadi: “Sen sayohatga kim bilan borishni xohlaysan?”, “mashg’ulotlarga kim 
bilan birga tayyorlanishni istaysan?”, “Kim bilan qo’shni bo’lib yashashni 

---

yashashni yoqtirasan?” sinaluvchi har uchta javobdan bittasini “eng ma’qul” deb 
tanlashi lozim. Unga “avval, hammadan ko’ra ko’proq kim bilan birga bo’lishini 
xohlasang, o’shaning familiyasini yoz”, “aytilgan shartlarga binoan uchinchi 
shaxsning familiyasini yoz” deb uqtirish maqsadga muvofiq. Guruhiy 
tabaqalanishni ko’rsatish uchun sotsiogramma to’rtta “maydon”ga ajratiladi. Qizlar 
doiracha bilan, o’g’il bolalar esa uchburchaklar bilan belgilanadi. Doiracha va 
uchburchaklar soni familiyalar soniga to’g’ri keladi. Guruh a’zolarining o’zaro 
munosabatlari doiracha va uchburchaklar strelkalar bilan bog’langanida o’z 
ifodasini topadi. Eng ko’p munosabatga ega bo’lgan sinaluvchi doiraning 
markazidan o’rin oladi. U guruh a’zolarining eng yoqimtoyi hisoblanadi. SHaxslar 
bilan aloqa o’rnatmagan sinaluvchi doiraning eng chetidan joy oldai. Oraliqdagi 
“maydon”larga o’rtacha va undan kamroq tanlangan tekshiriluvchilar 
joylashtiriladi. SHu yo’l bilan birinchidan shaxslararo munosabatlarning darajasi 
va ko’lami aniqlanadi, ikkinchidan qizlar bilan o’g’il bolalar o’rtasidagi 
ko’rsatkichlar taqqoslanadi. Natijalarga qarab guruhdagi munosabatlar va ularning 
o’ziga xosligi, psixologik birini taqozo etuvchanligi haqida xulosalar chiqariladi. 
SHu bilan birga nazariy va metodologik ahamiyatga molik g’oyalar, qonuniyatlar 
ilgarisuriladi, amaliy ko’rsatmalar beriladi, aniq tavsiyalar bildiriladi, mavzuning 
tadqiqot istiqboli to’g’risida muloxazalar yuritiladi.