Ózbekstan respublikasi joqarġi hám orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ ÁJİnyaz atindaġi nóKİs mámleketlik pedagogikaliq

Tema: Temuriyler dáwirinde Máwaráwnnaxr hám Xorasan. 
Sáhipqiran Ámir Temur óliminen aldın óz taxtınıň 
miyrasxorın tayınlap, áwladları hám ayanların oğan sadıq 
xızmet qılıwğa shaqırğan edi. Bul haqqında Sáhipqiran tilinen 
derekte tómendegishe mağluwmat beriledi: “... usı kúnnen 
baslap perzentimiz Pir Muhammed (ibn) Jahangirdi ózimizge 
taxt miyrasxorı etip tayınladım, Samarqand taxtı onıň ámri 
pármanında bolğay, tamkinlik hám gárezsizlip penen múlki 
millet, láshker hám raiyyattıň tiykarğı jumısları menen bánt 
bolsın, sizler bolsa onıň qol astında hám boy sınıw máresimin 
ornına qoyıňlar, birgelikte onı qollap-quwatlaňlar, tap álem 
buzılmasın...” 
Biraq ámelde, ahwal basqasha edi. Ámir Temur qurğan ullı 
saltanat (jámi ózine 27 mámleket hám wálayatlardı 
birlestirgen) ol ómir waqtında onıň óneri hám kúsh-qúdireti 
menen bekkem turğan bolsa-da, Temur óliwi menenaq ishki 
tárepten siyasıy ázzi hám uluwmaekonomikalıq tiykarlarğa üye 
emesligi sezilip qaldı. Bul jağday, balalar hám aqlıqlarğa 
mámleketti bólek-bóleklerge bólip bergenligi hámde suyurğal 
tártibiniň bar ekenligi mámleket tártipsizligin kúshiytiwi 
(kóplep orta ásir mámleketlerinde bolğanı sıyaqlı) menen 
anıqlama beriledi. Temurdıň óligi Samarqandta kómiw hám 
aza máresimler tamam bolmastanaq, shahzadalar ortasında 
taj-taxt ushın ózara gúres başlanıp ketedi. 
Sol waqıttağı Qabul hám Arqa Hind múlkleriniň húkimdarı 
bolğan Pirmuhammedti taxtqa otırğızıw tárepdarları kóp 
bolsa-da Miranshah Mırzanıň balası, Xalil Sultan 1405-jıldıň 18-
martında Samarqand taxtın iyeleydi. 

---

Tema: Temur saltanatınıň bólshekleniwi. 
Ámir Temurdıń wásiyatına sadıq qalıwǵa ant etken shahzadalar ele 
ullı Amirdiň óligi suwımastanaq bergen wádelerinen júz burıp, taj-taxt 
ushın gúres baslap jiberdi. Sárkardalar hám saray hámeldarları bolsa 
gruppabazlıqtı pátine shıǵarıp, amirzadalardı qolladı. Nátiyjede ne-ne 
zahmatlar menen Ámir Temur tárepinen qurılǵan úlken saltanat jik-
jikinen so’kilib, páseńlew tárep júz tuta basladı. Fosih Hawafiy Ámir 
Temurdan keyin, tiri qalǵan onıń ul hám aqlıqların sanap, jámi olardıń 
sanı 36 ğa jetiwin aytıp ótken. 
Qabul hám arqa Hind múlktiń hákimi bolǵan Pirmuhammedti 
kópshilik taxt iyesi retinde kóriwdi qálemes edi. Bunıń ústine ol talay 
uzaqta bolıp, Samarqandqa tezlik penen jetip keliwi ushın 
múmkinshilik de joq edi. Ámir Temur óliminen keyin, Mawaraunnahr, 
Xorasan, Iran, Ázerbayjan, Irak hám basqa jerlerde tınıshsızlıq baslanıp, 
qozǵalańlı jaǵdaylar júzege kela basladı. 
Kóplegen saray mulazımları taxt iyeligine kóbirek Shahruhtı maqul 
kórip, onıń insaniy sapalarına joqarı ataq bergen. Shahruh Mırza taxt 
iyesi bolıwınan aldınlaw da óziniń aqıllılıq hám ilmlilik, ziyreklilik hám 
taqıwalıq sapaları menen húrmet qazanǵan edi. Sonıń menen birge, 
bul waqıtta Ámir Temurdıń basqa bir balası Miranshah (1366 -1408) da 
turmıs bolıp, ol da tiykarǵı taxt dawagerlerinen biri esaplanar edi. 
Taj-taxt ushın gúresiwdi birinshi bolıp Miranshah Mırzanıń 22 jaslı 
balası arqa jerler (Tashkent, Sayram, Turkistan) hákimi Halil Sultan 
Mırza baslap beredi. Ózbasımsha Halil Sultan 1405-jıl 18-mart kúni 
Samarqand taxtın iyelep, ózin Mawaraunnahrdıń joqarı húkimdarı dep 
daǵaza etedi. Hátte, ol Pirmuhammadge tiyisli Amiwdáryanıń ońındaǵı 
jerlerdi de óz ıqtıyarında, dep daǵaza etedi. Aldın, bastan onı qollaǵan 
Mawaraunnahr ámirleri, áskeriy sarkardalar kóp ótpey odan ıqlasları 
qayta baslaydı. 

---