Ózbekstan respublikasi joqari hám orta bilim beriw ministrligi berdaq atindag’i qaraqalpaq mámleketlik universiteti

I. 1 KEROSINNIŃ ASHILIW TARIYXI

Kerosin nefttiniń strukturalıq bólegi bolǵanlıǵı ushın onıń ashılıw tariyxın neftti qayta islew dáwirin úyreniwden baslaw zárúr.

Neftti qayta islew tariyxın shártli túrde úsh basqıshqa ajıratıwımız múmkin;
a) birinshi basqısh : túrli áyyemgi qoljazbalarda taw jınıslarınan neft hám gázdı ajıratıp alıwǵa tiyisli júdá kóp maǵlıwmatlar keltirilgen bolıp, buǵan mısalı, óli teńiz qırǵaqlarında Geradod, Plutarx, Pliniya, kásiplik teńiz jaǵalawında Siriya, Persiya, Xindistan, Amudarya jaǵasında tabılǵan neft hám gáz rezervleri haqqında jazıp qaldırılǵan qol jazbalardı mısal etip alıwımız múmkin.
Áyyemde neft medicinada, qurılıs hám áskeriy tarawlarda, bunnan tısqarı janar may hám jaqtılandırıw quralı retinde isletilip kelingen. Jaqtılandırıwǵa tábiyiy neft isletilingen bolsada, bıraq jeńil, tınıq janılǵı formasındaǵı neft eń jaqsı janılǵı esaplanǵan. Belgili dáwir kelip jeńil neft júzege kele baslawı menen neftti ápiwayı aydaw arqalı odan tınıq jeńil frakciyanı ajıratıp alıw baslandı.
Ápiwayı aydaw apparatın orta ásirlerde Batıs Ukrainanıń Uxte dáryası qırǵaqlarında ámelge asırılǵan. 1821-1823 jıllarǵa kelip Kavkazdıń Mozdok qalasında aǵa-inili Dubininler tárepinen birinshi sanaat usılında neftti aydaw apparatı jaratıldı. Áyne sonday qurılmalar dúnyanıń kózge kóringen mámleketlerinen Angliyada 1848-jılda, Amerikada 1860-jılda Pensilvaniya shtatı Titusvil qatnasında jumısqa túsirildi. Dáslepki aydaw apparatı dáwirli túrde isleytuǵın kub bolıp, aydaw ónimi bolsa tınıq kerosin bolǵan. Jeńil benzin frakciyası da qurılma túbinde qalǵan mazuttı maqsetsiz túrde jaǵıp jiberilgen.
XX-ásirdiń sekseninshi jıllarına kelip dáwirli túrde isleytuǵın aydaw apparatı kópshiligi orıs injinerleri L. F. Inchik, v. G. Shuxov hám N. N. Yeminlar tárepinen jaratılǵan turaqlı túrde isleytuǵın batareya formasındaǵı kubga almastırildi.
1876 - jılda qizdırıw qazanlarına mazuttı janar may retinde qosıw ushın forsunkalar ashıla basladı. Nátiyjede mazut janılǵı retinde qollanıla baslandı.
Sol jılı orıs alımı D. I. Mendeleev mazuttan súrkew mayları alıw múmkinligin tastıyıqlap berdi. Bul bolsa óz-ózinen ósimlik hám haywan maylarınan tayarlanıwshı súrkew mayların qollanılıwdan qısıp shıǵarıwǵa sebep boldı. Hátteki Rossiya, AQSh hám ayırım mámleketlerde neftten may islep shıǵarıw rawajlana basladı.
1890 - jılǵa kelip v. G. Shukov hám S. P. Govilov órtlı zig-zag qızdırǵısh, puwlandırǵısh, rektifikacion kolonka hám ıssılıq almastırǵıshtan ibarat úzliksiz aydaw apparatın islep shıqtı. 1910 -jıldan baslap úzliksiz aydaw qurılmaları dúnya boylap tarqala basladı.
b) ekinshi basqısh : XX-ásirdiń birinshi yarımına kelip neftti qayta islew sanaatı neftten benzin, kerosin, dizel janılǵısı sıyaqlı qımbatlı ónimlerdi ajıratıp alıw, olardıń sapasın asırıw maqsetinde ekilemshi qayta islew processlerin ámelge asıra basladı. Ekilemshi qayta islew procesin ámelge asırıwda shiyki ónimge túrli termik hám ximiyalıq metodlar tásiri nátiyjesinde neftten baslanǵısh ónimlerdi ajıratıp alıwdan ibarat boldı.
XX-ásirdiń birinshi yarımında neftti ekilemshi qayta islew procesin teoriyalıq tiykarları hám sanaat usılları járiyalana baslandı. Neftti salmaqlı frakciyalarınan termik krekiń járdeminde benzin alıwdıń tiykarǵı principleri úyrenilgen bolıp, 1913-jılı AQSh ta termik krekińlew arqalı basım astında gázoel frakciyasın ajıratıwshı birinshi qurılma ekspluotaciya etile baslandı.
XX-ásirdiń 20-30 jıllarına kelip avtomobilshilik sanaatınıń rawajlanıwı nátiyjesinde detonaciyaǵa shıdamlı benzinge bolǵan mútájlik jáne de arttı. Joqarı oktan sanlı antidetanacion benzin alıw ushın bul dáwir distilyatların katalitik krekińlew processlerin jaratıw, jaqsı toyınbaġan uglevodorodlardı izobutan menen alkillew, alkenlardi polimerlew arqalı benzin sapasın asırıwdı talap ete basladı.
d) úshinshi basqısh : XX-ásirdiń ekinshi yarımında dúnya boylap neftti qayta islew sanaatı jedel tárizde rawajlana basladı. Bul processti tómende keltirilgen kestede kóriwimiz múmkin;
1-keste
Neftti qayta islew nátiyjeliliginiń kórsetkishleri.

Mámleket atı	AQSH	Yaponiya	Fransiya	Italiya	Britaniya	Germaniya
1960-jıl	399,2	27,5	33,3	30,7	43,7	27,8
1970-jıl	535,6	167,5	100,4	116,4	100,9	106,4
1970-jıl	613,1	219,8	110	95,2	93,8	92,9
1987-jıl	758,6	226,5	96,2	127,1	89,3	81,7

1950-jılǵa kelip neftti qayta islew procesine katalitik krekiń, platina katalizatorı qatnasıwında katalitik riformiń, distilyatların gidrogenlew arqalı tazalaw sıyaqlı ekilemshi qayta islew processlerine ámel etiw arqalı neft ónimleriniń sapasın, janar may hám organikalıq sintez ushın shiyki ónim muǵdarın sezilerli dárejede asırdı. Neft ónimlerinen sintetik may kislotaların, sintetik spirtlerdi, poliolefinler, jasalma talshıqlar, sintetik kauchuk, mineral tóginler islep shıǵarıla baslandı. Neftten alınatuǵın shiyki ónim dáslep texnikalıq maqsetlerde qollanılıwınan biyday, kartoshka hám may sıyaqlı qımbatlı azıqlıq ónimleriniń ekanomlanıwına alıp keldi.

Nátiyjede neft ónimlerine bolǵan talap artıp, jıldan-jılǵa neftti qayta islew ushın sarplanatuǵın neft muǵdarı artıp bardı. Tómendegi kestede Rossiya Federaciyasınıń 1990-jıldan 2005-jılǵa shekem janar mayǵa bolǵan ishki mútájlikti procentlerde salıstırılıwlar keltirilgen;
Joqarıdaǵı kesteden juwmaq etiwimiz múmkin neft hám odan alınatuǵın ónimler ximiya sanaatınıń búgingi kúndegi azayıp barıp atırǵan janar may rezervlerinen biri esaplanadı. Onıń tolıq tawısılıwın kútiw bolsa búgingi kúnde bar bolǵan shiyki ónim bazasınıń bólistiriliwine alıp keledi.
Búgingi kúnde avtomobillerge ornatılıp atırǵan qısılǵan tábiyiy gáz hám suyultırılǵan gáz qurılmaların janar may jetispewshiliginiń aldın alıwda qollanılıp atırǵan alternativ variantlardan biri dep qaraw múmkin. Bıraq bul menen sheklenip qalmastan jáne de jańa dereklerdi islew barısında bolıwımız kerek.
Kerosin neftti distillewden alınadı. Onıń quramında túrli qaynaw noqatlarına iye ushıwshı uglevodorodlar bar. Kerosin jaqsı sheshiwshi esaplanadı, janar may retinde de jaqtılandırıwdı toltırıw ushın isletiledi. Onıń tiykarında boyaw hám laklar, atap aytqanda, keptiriw mayı, alkidler hám basqalar islep shıǵarıladı.
Ol suwda erimeydi, onıń maydanında plyonka payda etedi. Sonı atap ótiw kerek, kerosin júdá qáwipli bolıp tabıladı. Onıń puwınıń joqarı konsentraciyasında adam záhárleniwi múmkin. Bunnan tısqarı, eger ol órt penen baylanıs qılsa, ol janıwı yamasa jarılıwǵa alıp keliwi múmkin.
GOST boyınsha kerosin xarakteristikalawda bul poziciya da tiyisli boladı. Sonı da aytıw kerek, bul ónimdi quraytuǵın uglevodorodlardıń jabısatuǵınlıǵı onıń temperaturasınıń tómenlewi yamasa kóteriliwi menen sezilerli dárejede ózgeredi. Ekinshisi qanshelli biyik bolsa, jabısqaqlıq sonsheli tómen boladı.
Endi kerosindi qanday tazalaw kerekligin kórip shıǵayıq. 2 usılı bar:
Kerosindi alıń hám suyıqlıqtı shıyshege (0,5 l) quyıń. Oǵan duz kiritiń - 3 palaw qasıq. l. (usınıs etilgen " Qosımsha"). Eritpeni bint arqalı filtrleń. Onı taza shıyshege salıń. Endi qazandı alıń. Ídıstıń tómengi bólimine aǵash stend qoyıw kerek. Joqarıǵa bir shıyshe kerosin qoyıń. Ídısqa suwıq suw quyıń. Qaynatıwǵa keltiriń. Endi ol taǵı 1, 5 saat qızdırılıwı kerek. Qaqpaqtı jawmań! Qaynatqannan keyin kerosindi shańdı jutıw paxta arqalı taǵı filtrleń.
Qolıńızdı kúyiwden qorǵaw ushın procedura eń jaqsı rezina qolǵap penen ámelge asırıladı. Kerosindi - 1 litrin 3 litrli ıdısqa quyıń. Suyıqlıqqa 1 litr suw (60 -70 ⁰C) qosıń. Eritpeni shama menen 2-3 minut dawamında aralastırıń, waqtı -waqtı menen qappaǵın alıp taslań. Bul artıqsha basımdı joq etedi. Ásbapqa ornatıw ushın waqıt beriń. Kerosin ápiwayı suwdan bir qansha jeńil bolǵanı ushın ol kóteriledi. Suyıqlıq ajıralıwın sezesiz. Endi kerosin qatlamın ıqtıyatlılıq penen tógip taslań. Shegarada jarıqlar payda boladı. Olardı tazalanǵan ónimge kiritpewge háreket etiń.
Neftti qayta islep janılǵı hám maylar alıwda onı tuwrı aydaw baslanǵısh hám tiykarǵı process esaplanadı. Tuwrı aydaw pech trubalarında hárekette bolǵan neftti qattı qızdırıp puwlatıw, puwdı rektifikaciya ústini (kolonnası) de frakciyalarǵa bóliw jolı menen ámelge asırıladı. Trubalı pechlerde neft 330—350°C qa shekem qızdırılıp, keyin rektifikaciya ústininiń orta bólegine jiberiledi. Nefttiń suyıq qaldıqları ústinniń diywallarınan tómenge sızılıp túsedi, jeńil uglevodorod puwı bolsa ústinniń tóbe bólimine qaray ıntıladı hám rektifikaciya tarelkalarına urılıp, kondensatqa (suyıqlıqqa ) aylanadı. Tarelkalar ústinniń hár túrlı biyikliklerinde jaylasqan bolıp, tómengi ıdıslarda awır uglevodorodlar, joqarıraqtaǵı ıdıslarda jeńillew uglevodorodlar kondensatqa aylanadı.
Neftti tuwrı aydawda rektifikaciya ústinlerindegi basım atmosfera basımına teń boladı. Rektifikaciya ústininiń taǵıda jıynalǵan mazut krekiń qurılmalarında qayta aydalıwı yamasa janar may mazutı retinde isletiliwi múmkin. Mazutlardıń ekilemshi qayta isleniwi vakuum qurılmalarında atqarıladı. Vakuum ústinleriniń joqarı bóleginen solyar frakciyaları kondensatları, tómengi bóliminde may frakciyaları, ústinniń tómengi bóleginde bolsa gudron yamasa yarım gudron jıynaladı.

1.