Zbekstan Respublikasi Joqari, Ilim ham Innovaciya ministrligi Berdaq atindaģi Qaraqalpaq Mamleketlik Universiteti fakulteti

II.Tiykarģi bólim
2.1. Zamanagóy marketing konsepciyasi ham evolyuciyasi
Marketing - bul bazarda nátiyjeli iskerlik kórsetiwdiń sáwlelengenlesiwi bolıp tabıladı. Bul termin daslep 1902 jılda AQShda payda bolǵan, 20 jıldan keyin bolsa bul terminnen jáhánnıń kóplegen mámleketleri paydalana basladı. Marketing (“marketing”) - “bazar menen baylanıslı iskerlik” mánisin ańlatadı. Lekin bul túsiniktiń mánisi júdá ken bolıp tabıladı.
Marketing - ayırbaslaw jolı menen mútajlik hám talaplardı qandırıwǵa jóneltirilgen insan iskerliginiń túri, bazardaǵı barlıq urıs qatnasıwshılardıń óz-ara máplerine tiykarlanǵan háreketlerin, talaptı qáliplestiriw hám qandırıw ushın birlestiriw bolıp tabıladı.
Dúnya ámeliyatında marketing bır jola payda bolǵan emes. Bul - islep shıǵarıw hám satıwdıń maqseti, wazıypaları hám rawajlanıw usıllarına menedjerlarning kóp jıllıq evolyutsion qarawları nátiyjesi bolıp tabıladı.
Marketing - quramalı, dinamikalıq, kóp qırlı túsinik bolıp tabıladı, bul bolsa marketingga uliwma universal xarakteristika beriw múmkin emesliginen dárek bolıp tabıladı.
Sońǵı jıllarda baspadan shıǵarılǵan marketingga tiyisli ádebiyatlarda marketingnin júdá kóp tariypleri berilgen. Olardan birparaların keltirip óteyik.
Belgili Amerika alımı - marketolog F. Kotler marketingnin tariypini tómendegishe ańlatadı : “Marketing - tovarlardı jaratıw, usınıs etiw hám ayırbaslaw tiykarında ayırım alınǵan kisi hám gruppalardıń talap hám mútajliklerin qandırıwǵa qaratılǵan ekonomikalıq hám basqarıw procesidir”.
Basqarıw máseleleri boyınsha jetekshi teoretik ilimpazlardan biri Peter Drukkernin tariypi bolsa tómendegishe: “Marketingning maqseti satıwǵa qaratılǵan háreketlerdi joq etiwden ibarat esaplanadi. Onıń maqseti qarıydarlardı sonday úyreniw hám túsiniwden ibarat, tavar hám xızmetler onıń talabına áyne uyqas túsip, sońıında ózinen-ózi satadi”.
Fransuz marketing mektepte qollanılatuǵın tariyp da Peter Drukker tariypiga júdá jaqın turadı. Oǵan kóre: “Marketing - bul satıwdı taminlew hám satıwǵa tovarlar hám xızmetlerdi tutınıwchilarning talabına uyqas halda shıǵarıw arqalı olardıń talabın qandırıw maqsetinde ótkeriletuǵın ilajlar kompleksidir”.
Amerika Marketing Assotsiatsiyasinin 1985 jılda marketingga bergen tariypi bolsa tómendegishe: “Marketingning mánisi insanlar hám shólkemler talabın qandırıw maqsetinde tavar hám xızmetler islep shıǵarıwdı joybarlaw jáne onı ámelge asırıw, baha belgilew, tovarlar háreketi hám satılıwın shólkemlestiriw”.
Marketing salasındaǵı ádebiyatlarda tiykarlanıp marketingnin tórt maqseti keltiriledi. Bular tómendegiler esaplanadı :
1. Múmkin bolǵan maksimal joqarı tutınıwǵa erisiw.
2. Qarıydarlardıń talabınıń maksimal qandiriliwina erisiw.
3. Qarıydarlarǵa keń assortimentdegi tovarlardı tańlawına múmkinshilik jaratıw.
4. Adamlardıń turmıs dárejesi sapasın asırıw.
Marketingnin tiykarǵı maqseti, onıń payda bolıw, qáliplesiw hám rawajlanıwınıń ob'ektiv sebepleri, zárúrshiligi menen belgilenedi. Joqarıda belgilengeni sıyaqlı, marketing bárinen burın tovarlar toplanıp, satilmay qalǵan hám ekonomika daǵdarısı kúsheygen sharayatta, onı sol krizistan shıǵarıw quralı retinde oylap tabıw etilgen, jaratılǵan eken. Onıń maqseti asa keń hám quramalı máselelerdi sheshiwge qaratılǵan bolıp tabıladı. Ol islep shıǵarıwdı qarıydar mútajligine maslastırıp, talap hám usınıstı teń salmaqlılıqına erisken halda, onı shólkemlesken kárxana, shólkemlerge joqarı payda keltiriw bolıp tabıladı. Buǵan erisiw ushın marketing tómendegi zárúrli wazıypalardı sheshiwi kerek:
- qarıydarlar (tutınıwshılar ) zárúriyatın úyreniw hám anıqlaw ;
- tovarlarǵa bolǵan ishki hám sırtqı talaplardı úyreniw;
- kárxananıń iskerligin qarıydarlar mútajligine maslastırıw ;
- áwele talap hám usınıs tuwrısında alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında bazardı úyreniw;
- tovarlar reklamasın shólkemlestiriw, qarıydarlardı tovarlardı satıp alıwǵa qızıǵıwshılıǵın artırıw ;
- tavar jaratıwshı yamasa onı satıwshı kárxana izertlewlerin ámelge asırıw ushın maǵlıwmatlar toplaw hám analiz qılıw ;
- tavardı bazarǵa shıǵarıwdaǵı barlıq xızmetler tuwrısında maǵlıwmatlar alıw ;
- tolıqlawısh tovarlar hám almastırıwshı tovarlar tuwrısında informaciyalar jıynaw ;
- tovarlarǵa bolǵan talaptı kelesheklew, olardı ámelge asırıwdı baqlawdan ibarat esaplanadi.
Marketing informaciyaların sistemalı analiz qılıw, talap hám usınıstıń shamalıq esabın islep shıǵıwǵa múmkinshilik beredi. Bulsiz bolsa satıwdıń maqul túsetuǵın dárejesin belgilew múmkin emes. Bunday dárejede ádetde, minimum, maksimum aralıǵinda esaplap shıǵıladı.
Marketing maqsetine erisiwde reklama da zárúrli bolıp tabıladı. Reklamanıń wazıypası - ámeldegi bazar segmentin bekkemlew, jańa qarıydarlardı tartıw, jańa bazarlar shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Marketing sistemasında reklamanıń tiykarǵı ózgesheligi - úzliksiz tásir hám turaqlı jańalanıw bolıp tabıladı.
Búgingi kúnde barlıq tavar óndiriwshiler, qarıydarlar hám usınıń menen birge basqa tarawdıń xızmetkerleri de marketing názerinen pikirlay alıwları hám odan nátiyjeli paydalanıwları kerek.
Marketing konsepsiyaları isbilermenlik iskerligi rawajlanıwınıń hár túrlı basqıshlarında onıń baǵdarın belgileytuǵın qarawlar sistemasınan ibarat esaplanadi. Usınıń menen birge marketing konsepsiyası degende kárxananıń, shólkemniń yamasa kisiniń qarıydarlarǵa mólsherlengen, integraciyalanǵan maqsetli filosofiyası túsiniledi.
Marketing evolyutsiyasınıń birinshi iri basqıshın XX ásirdiń basınan 30 -jıllardıń ortasına shekem dep esaplaw qabıl etilgen. Bunda marketing shólkemler, kárxanalar hám shaxslar ortasındaǵı tavar hám xızmetler háreketiniń teoriyası yamasa ónimdi satıw boyınsha kárxananıń funksiyası dep túsiniledi. Sol waqıtta izbe-iz eki konsepsiya payda boldı : islep shıǵarıwdı jetilistiriw hám tavardı jetilistiriw.
Islep shıǵarıwdı jetilistiriw konsepsiyası óz háreketin ónim islep shıǵarıw natiyjelililigine, ónim birliginiń ózine túser bahasın tómenletiw maqsetinde islep shıǵarıw texnologik processlerdiń optimallasiwina qaratadı. Basqa sóz menen aytqanda, keń tarqalǵan hám baha tárepinen qolay bolǵan tovarlarǵa salıstırǵanda jaqsi boladı.
Tavardı jetilistiriw konsepsiyası ónimdiń qarıydarlıq qásiyetlerin asırıwǵa bólek áhmiyet beredi. Bunda tiykarǵı tezis retinde qarıydarlar eń joqarı sapalı, eń jaqsı ekspluatatsion ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan tavarǵa salıstırǵanda qayırqom boladılar, degen túsinikti ilgeri suredi.
30 -jıllardıń ortalarından 80-jıllardıń ortalarına shekem marketing rawajlanıwınıń ekinshi basqıshı dáwiri boldı. Bul dáwirde itibar satıwǵa, keyininen bolsa qarıydarǵa qaratıladı (kommerciya háreketlerin jedellestiriw konsepsiyası, marketingning ulıwma konsepsiyası, marketing-miks).
Kommerciya háreketlerin jedellestiriw konsepsiyası satıw hám satılıwlardı xoshametlew salasında jetkilikli háreketlerdi ámelge asırmasa, qarıydarlar firmanıń tovarların kerekli muǵdarda satıp almaydılar, dep esaplaydı. waqıt ótiwi menen marketing mánisi tavar hám baha siyasatı, bólistiriw, qózǵaw hám satıw processleriniń kompleksi retinde barǵan sayın kóbirek tushunilib barıp atır. “Marketing qospası” dep awdarma etilgen arnawlı “marketing-miks” termini kiritilip atır. Keyingi ulıwma marketing koncepciyasında marketing-miks konsepsiyasına aylanadı, tiykarǵı itibar qarıydarlar mútajliklerine hám olardıń nátiyjeli qandirilishiga qaratıladı. Endi juwmaqlawshı nátiyjege erisiw, yaǵnıy payda alıw, tavar hám basqa bir qatar faktorlar hám marketing háreketleri jardeminde (marketing-miks) qarıydarlar mútajliklerin qandırıwǵa ajıralmas baylanisıp qaldı.
Marketing rawajlanıwınıń úshinshi eń sapalı basqıshı shama menen 80-jıllardıń ortalarında baslandı hám házirgi waqıtta da dawam etpekte. Bul jerde strategiyalıq, social jóneltirilgen, individual marketing, marketing munasábetleri, úlken social gruppalar marketingi - mezo - hám mega-marketinglar konsepsiyaları húkimranlıq etedi. Qarıydarlar dúnyanıń birden-bir orayı bolmay qaladı. Bunda ush omilning teń salmaqlılıqı payda boladı : firmanıń paydası, qarıydarlardıń mútajlikleri hám jámiyet mápleri.