Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
waqıtta 0 0 to’men, suwdın’ joqarg’ı qatlamında ha’m teren’liktede. Jazı qısqa ha’m qısı uzaq dawam etetug’ın sharayatında bul oblasttın’ akvatoriyası muz pantsiri menen qaplang’an. Jazda ko’plegen muzlar suwdın’ u’stinde ju’zip ju’redi. Suwdın’ duzlılıg’ı du’nya ju’zi okeanının’ ortasha duzlılıg’ınan to’men.
Jazda erip atırg’an muzdın’ shetlerinde fitoplanktonnın’, keyin ala zooplanktonnın’ massalıq jıynalg’an oblastları payda boladı. Sonın’ ushında bul oblasttın’ suwları ha’r qıylı tiri organizmlerge bay, olardan: ayaqqanatlı molyuskalar limatsiy, narval ha’m beluxa, chaykalar ha’m chistikler quslardan. Chaykalardan endemik aq chayka, al chistiklerden kyurik xarakterli. Tyulenlerden bul oblast ushın ten’iz qoyanı, norka, xoxlach, ha’m morj xarakterli. Arktikalıq suwda burınları ju’da’ ko’p ushırasqan grenlandiya kiti ha’zirgi waqıtları derlik joq etilgen. Aq ayıw jıl boyı muzlıqlardın’ u’stinde o’mir su’rip, tyulenlerdi uslap awqatlanadı. Shag’alalar ha’m chistiklerdin’ koloniyaları («qus bazarları») bul oblasttın’ tu’slik bo’leklerine xarakterli. Balıqlardan sayka ha’m navaga qaptallap ju’ziwshiler ha’m ten’ ayaqlılar wa’killeri ushırasadı. Bir neritikalıq podoblast bar.
3. Boreal-Tınısh okean oblastı. Bul eki oblast bir neshe uqsas qa’siyetlerge iye. Bul jerlerde muz qatlamı Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda derlik ko’p maydandı qaplamaydı ha’m uzaq waqıtqa emes. Bul oblastlar territoriyasının’ qa’ddinin’ ko’teriliw ha’m qaytıw sızıg’ının’ biotası a’dewir bay. Suwdın’ temperaturası Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda joqarılaw bolıp keledi. Haywanlar osoblardın’ sanı boyınsha bay, sol ushın lastlı ayaqlılar ha’m balıq o’ndirisi usı oblasttın’ rayonlarına tuwra keledi.
Eki oblasttada-tissiz kit, delfinler, haqıyqıy (qulaqsız) tyulenler, quslardan chistikler ushırasadı. Balıqlardan osetr ha’m lososlar xarakterli. Bul oblastlarda qon’ır suw otları ko’p al qızıl suw otı kemlew. Boreal-Tınısh okean oblastında amfiboreal tu’rlerdin’ ko’p sanlıg’ınan basqa, Boreal-Atlantika oblastında ushıraspaytug’ın, makrotsistis ha’m nereotsistis qon’ır suw otları, u’lken yapon krabı, balıqlardan uzaq shıg’ısta epdemiklerden-keta, gorbusha, chavıcha, nerka h.t.b. Ko’beyiw waqtında Uzaq Shıg’ıs Arqa Amerika da’ryalarına kiredi.
Su’t emiziwshilerden qulaqlı tyulenler-kotik ha’m sivuch, ja’nede kalan (jırtqısh), yapon ha’m ku’l ren’ kitler xarakterli. 18 a’sirde u’lken, uzınlıg’ı 8-10 m ge deyingi ten’iz sıyır tolıg’ı menen joq etildi. (Beringtin’ qasındag’ı jolshısı Stellordın’ aytıp beriwi boyınsha) Delfinlerden endemik, onsha u’lken emes, uzınlıg’ı 1,5-2 m, aq qanatlı ten’iz shoshqası.
Eki neritikalıq podoblastı bar-birinshisi-Shıg’ıs Aziyanın’ jag’alawları menen, ekinshisi- Arqa Amerika menen baylanısqan. Boreal-Atlantika oblastı Boreal-Tınısh okean oblastına qarag’anda tu’rlerdin’ sanı, endemik tu’rler boyınsha bir qansha jarlılaw. Bul jerde qulaqlı tyulen, kalanlar, u’lken krab ha’m bir neshe haywanlar pu’tkilley joq. Oblast ushın biskay kiti, aq tumsıqlı delfin, uzın tumsıqlı tyulen endemik bolıp esaplanadı. Qanatsız gagara qusı, o’tken a’sirdin’ ortalarında tolıg’ı menen joq etilgen. A’piwayı gagara endemik bolıp esaplanadı. Kambala balıqlardın’ wa’killeri de ushırasıp, olardan paltus, ten’iz tili, h.t.b. Omıtqasızlardan omar xarakterli. Oblastta eki neritikalıq podoblastı bolıp ajıratıwg’a boladı, bul-Shıg’ıs Amerika jag’alahları, ha’m Batıs Evropa. Bul eki oblasttın’ tu’slik shegarası 40 0 arqa ken’lik boyınsha o’tedi. 47
4-5 Tropikalıq-Atlantika oblastı. Tropikalıq-Hind-Tınısh okean oblastları. Bul eki oblast tropikalıq ha’m ekvatoriyalıq suwlardı iyelewshi, bir-birine uqsas bolıp keledi. Bul oblastlarg’a xarakterli na’rse, suwının’ joqarg’ı qatlamının’ (u’stingi qatlamının’) temperaturası ba’rqulla joqarı boladı. Issılıqtı jaqsı ko’retug’ın tu’rleri suwdın’ joqarg’ı qabatında jasaydı, al suwıq suwdı jaqsı ko’retug’ın tu’rleri to’mengi teren’ qabatında jasaydı. Tek usı oblastlar territoriyasında mangraler soobshestvoları ha’m korall rifleri ushırasadı. Balıqlardın’ ha’r qıylı tu’rleri ushırasadı. A’sirese u’lken akulalardın’ ha’m skatlardın’ tu’rleri ko’plep ushırasadı. Ushatug’ın balıq bul oblastlarg’a xarakterli. Bul jerde suw tasbaqası ushırasadı. Quslardan- faetanlar ha’m fregatlar, su’t emiziwshilerden-aq qarınlı tyulen, kashalot, sirenalar xarakterli.
Tropikalıq-Hind-Tınısh okean oblastında karlik kashalot, kogiya ha’m uwlı ten’iz jılanı ushırasadı h.t.b. haywanlar. Eki neritikalıq podoblastqa ajıraladı: Tropikalıq-Avstraliya-Shıg’ıs Afrikalıq, Tropikalıq-Batıs Amerika.
Tropikalıq-Atlantika oblastında u’sh neritikalıq podoblasttı ajıratıwg’a boladı: Tropikalıq-Shıg’ıs Amerika, Tropikalıq-Batıs-Afrika, ha’m Jer Orta ten’iz.
Bul oblastta sut emiziwshilerden grivistıy sivuch, kotik, tyulen, treska gagra h.t.b. ushırasadı. Tapsırma ha’m sorawlar. 1. Đshki suwlardın’ qanday tipleri bar? 2. Da’rya ha’m ko’llerde qanday organizmler tirishilik etedi? 3. Okeanlarda organizmlerdin’ tarqalıwın qanday faktorlar belgileydi? 4. Okeannın’ qanday biogeografiyalıq rayonları bar ha’m olarg’a sıpatlama berin’? 10-LEKTSIYA O’ZBEKSTANNIN’ FLORASI HA’M FAUNASININ’ LANDShAFTLAR BOYLAP JAYLASIWI. TA’BĐY”IY RESURSLARIN QOR”AW HA’M RATsĐONAL PAYDALANIW JOBASI: 1.Sho’lde tirishilik etiwshi o’simlik ha’m haywanlar. 2.Tog’aylarda tirishilik etiwshi o’simlik ha’m haywanatlar. 3.Taw aldı adırlarındag’ı o’simlik ha’m haywanatlar. Ta’biyatta bir tu’rdegi o’simlikler a’dette basqa tu’rdegi o’simliklerden o’z aldına bo’lek jasamaydı. Olar birgelikte tirishilik etedi. Ha’r tu’rli o’simliklerdin’ bir qıylı ha’m sonday jag’daylarda birge jasawının’ sebebi, o’simliktin’ ha’r bir tu’ri sırtqı ortalıqqa o’zi iykemlesedi. O’zbekstannın’ ta’biyatı ju’da’ quramalı bolıp, onda tegislik ha’m oypatlıqlar, sho’l ha’m espe qumlıqlar, taw ha’m tog’aylıqlar bar. Sho’listanıqlar O’zbekstannın’ ko’pshilik bo’limin iyeleydi.. Bul zona o’zine ta’n o’zgesheliklerge iye. Gu’zdegi yamasa ba’ha’rdegi jawınlı da’wirde espe qumlardın’ jan bawırlarındag’ı ıg’allı jerlerde tuqımlar o’sip shıg’adı. Biraq son’ınan jawınlar toqtap qalg’anlıqtan ko’pshilik na’ller quwrap qaladı. Bir aydan keyin aman qalg’an na’lshe tez o’se baslaydı. Sho’ldin’ qumlıqlarında tiykarınan selew, ju’zgin, ra’n’ler ha’m seksewiller o’sip tirishilik etedi. Đlimpazlar selewdi espe qumlardag’ı birinshi qonıslanıwshı dep ataydı. Espe qumlarda juwsan, soralar ha’m efemer o’simlikler o’sedi. Efemerler tek g’ana atmosferadan jawın-shashınlar jawıp turg’an waqıtta: erte ba’ha’rde ha’m gu’zde g’ana jasaydı. Bul o’simlikler iyun ayında qumg’a tuqımların qaldırıp o’zleri o’lip, quwrap qaladı. Geypara o’simlikler jazda o’lmeydi, olar tınıshlıq halına o’tedi. Mısalı, lala gu’linde jer u’sti organları g’ana quwrap al pıyazshaları topıraqta jasaydı.
48
Sho’lde hawa qurg’aq ha’m ıssı bolıp, jawın-shashın ju’da’ az jawadı (jılına 180-200mm). Sonın’ ushın sho’lde o’setug’ın o’simliklerdin’ tamırları uzın bolıp keledi (to’mendegi ıg’aldı alıw ushın), olardın’ japıraqları formaların o’zgertken (suwdı az puwlandırıw ushın) boladı. Mısalı: ko’pshilik o’simliklerdin’ japırag’ı kishkene bolıp, olar tikenge aylang’an, al ayrımlarında qabırshaqqa aylang’an boladı. Sho’lde tiykarınan jer bawırlawshılar, su’t emiziwshilerden kemiriwshiler, u’stemlik etedi. Mısalı, jılanlar, kesirtkeler, tasbaqalar, balpaq tıshqanlar, h.t.b. Tuyaqlılardan bolsa U’stirtte saygak, Qızılqumda jayranlardı atap o’tsek boladı. Biraq sho’listan fauna ha’m florası basqa biotoplarg’a qarag’anda jarlı boladı. Sebebi bul jerde ko’pshilik o’simlik ha’m haywanlar ushın kerekli bolg’an sha’rayat joq. O’zbekstannın’ da’rya alaplarında jaylasqan puta ha’m ag’ashlar tog’aylar dep ataladı. Elimizdegi tog’aydın’ barlıq tirishiligi da’rya menen tıg’ız baylanıslı boladı. Bul poyas ayrıqsha o’zgeshelikke iye. Olar yag’nıy tog’aylardın’ japıraqları ku’shli ıg’allang’an bolıp, jer astı suwları jer betine jaqın jaylasadı. Sonlıqtan bul jerlerde jasawshı o’simlikler suwg’a artıqmash toyıng’an boladı. Basqa ta’repinen tog’ay sho’listan menen tıg’ız baylanısta boladı. Tog’ay o’simlikleri jaqtılıq su’ygish ha’m sayag’a shıdamsız boladı. Tog’ay biotsenozında dominantlıq roldi toran’g’ıllar, jiydeler, tallar ha’m jın’g’ıllıqlar iyeleydi. Olar menen birge sho’p o’simlikler de (jantaq, sora h.b) aralasıp o’sedi. O’zbekstanda da’rya alaplarınan basqa taw qıyalıqlarında da tog’aylar gezelesedi. Tawdag’ı tog’aylar da’rya alaplarındag’ı tog’aylardan anag’urlım o’zgeshe boladı. Olardın’ tirishilik etiw jag’dayları basqasha: topıraqta ıg’allıq az, jazda tawda hawa ıg’allı ha’m salqınlaw boladı. Tog’aylar da’rya alaplarındag’ıday qalın’ bolıp o’spey, olar siyrek bolıp o’sedi. Tawdag’ı tog’aylardı payda etetug’ın o’simliklerdin’ tu’rlerine baylanıslı, olar to’mendegi o’simlik toparlarına bo’linedi: grek g’ozalı, dolanalı, almalı, terek-qayın’lı, archalı h.b toparlar. Bul o’simlik toparında ag’ashlardan basqa, putalar ha’m sho’pler de o’sedi. Ha’r bir o’simlik toparı belgili bir relef, topıraq, jaqtılıq sha’rayatında jasaydı. Mısalı, grek shishkalı tog’ay toparı arqadan esetug’ın suwıq samallardan qorg’anıw ushın oy jerlerde o’sedi. Al archa tog’ayları samal jaqsı o’tetug’ın taw alaplarında o’sedi. Archa toparında onın’ menen birge ryabina, jimolosttın’ ha’r qıylı tu’ri, terek, dolana, klen, barbaris h.b. o’simlikler o’sedi. Archa barlıq waqıtta siyrek o’sedi. Onın’ ag’ashlarının’ arasında sayag’a shıdamlı sho’pler, moxlar, lishaynikler o’sedi. Tog’aylar haywanatlar du’nyasına bay keledi. O’zbekstan tog’aylarında qırg’awıl, shımshıq, torg’ay, bu’lbil, ha’kke; su’t emiziwshilerden: tu’lki, shag’al, porsıq, h.b haywanlar tirishilik etedi. Tawlarda bolsa bu’rkitler, qara qus, taw eshkileri, sasıq gu’zen, dala tıshqanları jasaydı. O’zbekstannın’ to’rtten bir bo’limin tawlar iyeleydi. O’zbekstan ta’biyatı o’simlik ha’m haywanatlar du’nyasına ju’da’ bay. Bul haywan ha’m o’simlikler tek turaqlı zat almasıwdı ta’miyinlep qoymastan adamlar ushın da u’lken a’hmiyetke iye.
Biraq keyingi jılları adamzat iskerliginin’ ha’dden tıs ku’sheyip, aqılg’a muwapıqsız paydalanıwı na’tiyjesinde-bul biybaha baylıqlarımızdın’ ko’pshilik tu’rleri azayıp ketti, ayırımları fauna ha’m floramızdan pu’tkilley joq bolıp ketti. Olardın’ qatarına su’t emiziwshilerden turan jolbarısı, gepard, Buxar suwını, qulan, Qızıl-qum taw qoshqarın kirgizsek boladı. Al o’simliklerden aq tun’g’ıyıq, torsıldaq, paporotnikler ha’zir joq. Ko’pshilik o’simlik ha’m haywanlar joq bolıp ketiw aldında tur. Mısalı, haywanlardan qaraqulaq, kirpitiken, ondatra, bekire, kobra, giena, bu’rkit, qırg’ıy h.b. Siyrek ha’m jog’alıp baratırg’an haywanlardı saqlap qalıw, qorg’aw ushın 1983-jılı O’zbekstan «Qızıl kitabı» du’zildi. O’zbekstannın’ «Qızıl kitabına» su’t emiziwshierdin’ 22 tu’ri, quslardın’ 31 tu’ri, jer bawırlawshılardın’ 5 tu’ri ha’m balıqlardın’ 5 tu’ri kirgen. Ha’r qanday tu’rdi qorg’aw ushın birinshi gezekte biz sol tu’rdin’ jasaytug’ın jerin, u’yin qorg’awımız kerek. Ta’biyattı qorg’aw-bul tu’rdi sol qa’lpinde saqlaw emes, al olardı ratsionla paydalanıw ha’m ko’beytiw bolıp tabıladı. Sol ushın ta’biyattı qorg’aw ma’selesi, onın’
49
resurslarınan u’nemli paydalanıw, tek ekolog ha’m biolog qa’nigelerdin’ wazıypası bolıp qalmastan al ma’mleketlik sho’lkemlerdin’, ja’miyetlik birlespelerdin’ ha’m xalıqtın’ ken’ qatlamının’ wazıypası bolıwı kerek. Ta’biyattı qorg’aw ilajların ko’rgende ta’biyattan ratsionla paydalanıw ha’m ta’biyiy resurslardı qorg’awdın’ durıs jolın tawıp alıw kerek. Usı jolg’a xalıqtı oqıtıp barıw kerek. Onı erteden, baqsha jasınan baslawımız kerek.
Tapsırma ha’m sorawlar. 1. O’zbekstan sho’llerinde qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW 2. Tog’ay landshaftında qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW 3. O’zbekstan tawlarında qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW 4. O’zbekstannın’ «Qızıl kitabına» qanday o’simlik ha’m haywanlar kirgenW
50
PAYDALANIL”AN A’DEBĐYaTLAR: Tiykarg’ı: 1. Voronov A.G. Biogeografiya s osnovami ekologii. M., MGU. 1987. 2. Voronov A.G. Drozdov N.N. Myalo E.G. Biogeografiya mira. M., 1985. 3. Vtorov P.P., Drozdov N.N. Biogeografiya. M., 1974. 4. Vtorov P.P., Drozdov N.N. Biogeografiya materikov. M., 1974. 5. Leme J. Osnovı biogeografii. M., 1976. 6. Yaroshenko P.D. Obshaya biogeografiya. M; Mısl. 1975. 7. Bobrinskiy N.A., Gladkov N.A. Geografiya jivotnıx. M., 1961. 8. Lopatin Đ.K. Zoogeografiya. L.1989 9. Hamidov A. Wsimliklar geografiyasi. T., Wqituvchi. 1986. Qosımsha: 1. Zaxidov T.Z., Meklenburtsev R.N. Priroda i jivotnıy mir Sredney Aziy. t. 1. Tashkent. 1969.
2. Zaxidov T.Z., Meklenburtsev R.N., Bogdanov O.P. Priroda i jivotnıy mir Sredney Aziy. t. 2. Toshkent. 1971. 3. Kultiasov Đ.M. Oxunov X.M.- Wsimliklar ekologiyasi. Toshkent. 1990. 4. Rahimbekov R.U. Sredneaziatskaya ekologo-geografichekskaya shkola. Toshkent. 1986. 5. Rahimbekov R.U. Otechestvennaya ekologicheskaya shkola. Toshkent. 1995 6. Twxtaev A., Hamidov A. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish. T., 1994. 7. Chernova N.M. Bılova A. M. Ekologiya. M., Prosveshenie. 1988 8. Ametov M. Ptitsı Karakalpakii i ix oxrana. Nukus. 1981 Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling