Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń bes ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasına muwapıq, nef-gaz sanaatı salasında -da qatar ózgerisler ámelge asırıldı

1. 4. Jınıslardıń jariqlig’i hám gewekliligi
Soni aytıw kerek, dúnya kóleminde qazib shıǵarılıp atırǵan neftning 60 % inen kóplegeni karbonat kollektorları menen baylanıslı. Usınıń sebebinen karbonatlı jınıslardan qurami tapqan kollektorlardı úyreniw úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan, karbonatlı jınıslardıń gewekliligi, ótkizgishligi, stratigrafiyasi, tektonikasi hám paleogeografik sharayatların izertlew razvedka jumısların nátiyjeli ámelge asırıw hám olardaǵı neft úyimlerin tabıwda úlken rol oynaydı.
Jariqliq degende taw jınıslarında dinamikalıq radial (qatlam ústine hám tiyine salıstırǵanda normalı ) qısıwshı yamasa tangentsial (qatlam ústine hám tiyine salıstırǵanda parallel) kernewler tásirinde payda bolǵan hám hár túrlı shama daǵı, kóbinese óz-ara usilina ketken jarıqlıqlar sisteması túsiniledi. Jinislardin’ jarıqlıq muǵdar tárepten málim jınıs úlgisindegi jarıqlıqlar kóleminiń onıń ulıwma kólemine bolǵan qatnası menen anıqlanadı.
Jer qabıg’ında júz beretuǵın geologik processler taw jinislarinda jarıqlıq payda bolıwına alıp keledi. Olardıń bir qatar klassifikaciyaları ámeldegi bolıp, geneziske kóre tektonik, epigenetik taw jinislardin’ jarıqlıqlar ; kernew baǵdarına kóre sınıw hám iymeyiw jinislardag’i jarıqlıqları ; jarıqlıq baǵdarına kóre qiyiq hám qatlamǵa perpendikulyar jarıqlıqlar ; payda bolıw kólemine kóre mikrojariqliq hám makrojariqliqlar bar.
Jinis jarıqlıqlardıń payda bolıwın anıqlaw quramalı jumıs bolıp, bul processn tek geologik hám petrografik izertlewler arqalı úyreniw múmkin. Jınıslardıń jariqlig’ina tiykarlanıp tektonik, geyde diagenetik processler menen baylanıslı.
Genetikalıq jol menen jinislardin’ jarıqlıqlarina tiykarlanıp hák tas hám dolomitlerde payda bolıp túrli jónelislerge iye esaplanadı. Bir qatlamnan ekinshisine onıń qatlamlanıw maydanın kesip ótetuǵın jarıqlıqlar da ushraydı, bunday jarıqlıqlar tektonik jol menen payda boladı, ádetde olar planda kópmu’yeshli tor payda etedi.
Neotektonik jarıqlıqlar ekilemshi jarıqlıqlar dep atalıp, eski diagenez (shógindin taw jinsiga aylanıwı ) hám epigenez (shógindi taw jinsining mineral quramı hám strukturasınıń birgelikte ekilemshi ózgeriwi) basqıshlarında payda boladı. Taw jınısları payda bolǵannan keyin olar eń kúshsiz tektonik (terbelmeli) háreketler tásirine dushar boladı, olardaǵı baslanǵısh jarıqlıqlar tektonik jarıqlıqlarǵa aylanadı hám oǵan tán bolǵan ayrıqshalıqlarǵa iye boladı. Eger jer qabıqında dislokatsiyaga dushar bolmaǵan jınıslar derlik qalmaǵan, dep esaplaytuǵın bolsaq, ol halda baslanǵısh jarıqlıqlardı ajıratıw birqansha qıyın keshedi.
Házirgi waqıtta ámeldegi hámme jarıqlıqlar genezisini tektonik jol menen payda bolǵan, dep esaplaw múmkin. Soǵan kóre olardıń qásiyetleri de ayriqsha bolıp tabıladı:
1) ma'lim dárejede tuwrı geometriyalıq tor payda etiwshi jarıqlıqlar sisteması ;
2) jinslardin’ qatlam ishine salıstırǵanda jarıǵılıqlardıń qiyalaniwi;
3) jariqliqlardin’ tiykarǵı sisteması baǵdarın tektonik strukturalar baǵdarı menen baylanıslılıǵı.
Bir qatlam sheńberinde payda bolatuǵın jarıqlıqlar, quramı hám qalıńlıg’ınan qaramastan bir neshe qatlamlardı kesip ótetuǵın hám de túrli litologik quramlı jınıslar shegarasında ushraytuǵın jarıqlıqlar sonday (neotektonik) jol menen payda boladı. Jınıslardıń qatlamlanıwına perpendikulyar jóneliste bolǵan jarıqlıqlar ishinde qatlam boyınsha payda bolǵan jarıqlıqlar bul esaptan tısqarı bolıp tabıladı. Olardıń payda bolıwı karbonat jınıslar daǵı baslanǵısh hám ekilemshi eriw (suw tásirinde) processleri hám de qayısqaq jınıslarda bir tárepleme jónelgen tektonik deformatsiyalar menen baylanıslı. Jınıslardıń kollektorlıq qásiyetlerin anıqlawda tektonik jarıqlıqlardı úyreniw áhmiyetli bolıp tabıladı, sebebi kollektorlardaǵı kóp tarmaqlı jarıqlar tóri qudıqlarǵa úlken muǵdardaǵı neft aǵımı keliwin támiyinleydi.
Jariqlıq ótkizgishligi birligi degende 0, 1 MPa basım gradienti tásirinde, 1 sm² kese kesimge iye bolǵan jariqli jinsdag’i, filtratsiya tegisligine kese jaylasqan hámme jarıqlıqlar arqalı háreketlenip atırǵan, jabısqaqlıǵı 1 MPas bolǵan suyıqlıq sarpı muǵdarı menen ólshenerlik baha túsiniledi.
Kern jariqlig’in úyreniw onı geologik xarakteristikalawda ámelge asıriladı, bunda jarıqlardıń jınıs qatlamlanıwına salıstırǵanda qıyalıq múyeshi hámde jarıqlıqlar aralıǵindaǵı múyeshi olshenedi. Eger kernde stilolitlar, gewekler yamasa basqa boslıqlar bolsa, olarǵa xarakteristika beriledi, usınıń menen birge olardıń jarıqlıqlar menen baylanıslılıǵı da anıqlanadı. Kerndegi jarıqlıqlar tıǵızlıǵı esaplanadı, bunda jınıslardıń qatlam ishine qıya jaylasqan jarıqlıqlar itibarǵa alınadı, qatlam ishine parallel bolǵan jarıqlıqlar bólek esaplanadı.
Jariqlıqlar tıǵızlıǵın anıqlap, olardıń jariqliqlig’i dárejesin belgilew hám joqarı jariqliqlarg’a iye bolǵan jıyeklerdi biliw maqsetinde qudıq kesiminiń túrli uchastkaları óz-ara salıstırıladı. Bunday maǵlıwmatlardı bir qatar qudıqlarda óz-ara salıstırıp, jariqliqlar maydan boylap ózgeris tártibin baqlaw múmkin. Tawjinisi jariqliqlari tıǵızlıǵın bul usılda anıqlaw qıya yamasa gorizontal jatiwshi qatlamlarda nátiyje beredi. Eger jınıslar qıya jaǵdayda jatqan bolsa hám kern kesimi qatlam ishine parallel bolmasa bul usıldan kem paydalanıladı. Bunday jaǵdaylarda jarıqlıq tıǵızlıǵı kerndi kesip ótetuǵın jarıqlıqlar maydanı jıyındısın onıń kólemine qatnası menen anıqlanadı.
Jariqli jınıslardıń petrografik qásiyetlerin shliftte úyreniw áhmiyetli bolıp tabıladı. Shlifler metodı menen jariqliq jınıslardıń kollektorlıq qásiyetlerin muǵdarlıq hám sapa kórsetkishlerin anıqlaw múmkin. Sapa kórsetkishleri jarıqlıq ótkizgishliginiń salıstırmalı muǵdarın, jarıqlıq tıǵızlıǵın hám jarıqlıq sıyımlılıg’ın belgilewde zárúr bolıp tabıladı. Bunday jaǵdaylarda orınlanǵan izertlewler qudıq kesiminiń basqa uchastkalarına salıstırǵanda joqarı kórsetkishlerge iye bolǵan uchastkaların hám de jaqsı kollektorlı qásiyetleri menen ajralıp turatuǵın jınıslardı ajıratıw imkaniyatın beredi.
Jariqli jınıslardı kórsetkishlerin úyreniw ushın qudıqtan úlgi (kern) hár 2-4 m den alınıwı kerek. Eger o’nimdar qatlamlar qalıńlıǵı kem bolsa, kern alınatuǵın intervallar kemeytiriledi. Jariqli jınıslar parametrlerin muǵdarlıq tárepten úyreniwde kern o’nimdar jınıslardıń hár bir metr aralıǵinnan alınadı. Alınǵan úlgilerge etiketka jabıwtirilib, yashiklerge taxlab, laboratoriyaǵa tekseriw ushın jiberiledi.
Eger úlgiler bir ırǵaqta (birdey intervallardan ) alınbaǵan bolsa, ol halda kesimniń ayırım intervalların xarakteristikalaw ushın hám de kesimniń ol yamasa bul intervallarınıń kollektorlıq qásiyetleri tuwrısında tuwrı oyda sawlelendiriwge ıyelew maqsetinde olardan kern neshe procent muǵdarında alınǵanlıǵın esapqa alıw zárúr boladı. Kesimniń ayırım intervallarınan úlgi kem alınǵan (kern kem muǵdarda shıǵarılǵan ) bolsa, onı jurnalda dizimnen ótkeriw kerek. Jınıs úlgileri (kernnin) ıqtıyatlıq penen asıraw, bóleklerge bolgende jasalma jarıqlıqlar payda bolmaslig’ ina itibar beriw kerek. Bul maqsette kern bo'lgishden paydalanıw yamasa úlgin kerekli ólshemde alıw zárúr.
Karbonat kollektorlarda gewekler kóp ushraydı. Olar jınıslar ishinde jatqiziqlardin’ toplanıw processinde yamasa odan keyin, tiykarlanıp jınıs quramındaǵı organikalıq elementlardıń bólekleniwinen payda boladı. Birinshi qıylı gewekler bolǵan hák taslar rif dızbeklerinde ushraydı. Ekinshi qıylı gewekler bolsa jer astı suwi háreketi tásirinde hák taslardıń eriwinen payda boladı. Bunday geweklerdiń qáliplesiwi, úlkenlesiwi karstqumlari menen baylanıslı bolıp, dolomitlar hám hák taslarda keń tarqalǵan, olarda jarıqlardıń bolıwı suwdin’ sorılıwı hám háreketleniwine múmkinshilik jaratadı. Ádetde karbonat jınıslarda gewekler tegis emes rawajlanadı, usınıń sebepinen olardıń sıyımlılig’ın (boslıqlıǵın ) úyreniw qıyın keshedi.