Ózbekstan Respublikasındaǵı ekonomikalıq, jámiyetlik-siyasiy waqıyalarǵa baylanıslı maǵLÍwmatlar

Ámir Temur
Oraylasqan mámleket tiykarın salıwshı, ullı sarkarda hám ilim, ádebiyat, kórkem óner, mádeniyat qáwenderi, Temuriyler Oyanıw dáwiri tiykarın salıwshısı Sahıpqıran Ámir Temur (1336, Kesh qalası qasındaǵı Xoja Ilǵor awılı - 1405, Otırar qalası; Samarqand qalasında kómilgen) atı, ómiri, iskerligi menen baylanıslı otızdan artıq kórinis, túsindirmelerdiń beriliwi de júdá zárúrli. Baqlawlarımız sonı kórsetedi, Babur óz shıǵarmasında Ámir Temur atınıń ákesi Umarshayx Mırza menen baylanıslı bayanlawlar múnásibeti menen tilge alıp, tap Deli hám Agra qalalarında keshken waqıyalar kórinisine shekem onıń menen birme-bir tanıstırıp barǵan. Sol boyınsha, Baburdı ullı túp babası Ámur Temurdıń dáslepki izertlewshi hám úgit-násiyatlawshısılarınan biri dep bahalaw múmkin. Sol orında atap ótiw kerek, biz izertlep hám aytıp atırǵan otızdan artıq tariyxıy maǵlıwmatlar, kórinisler tiykarında Ámir Temur hám Baburdıń óz ara ortaq tárepleriniń ayırım táreplerin avtor X.Sultanov «Babur» atlı arnawında sheberlik penen kórsetip bergen bolsa, «Babur enciklopediya»sında berilgen «Ámir Temur» maqalasında da «Baburnama»nıń 37 a, 162 b, 163 a, 224 b, 291 b, 226 b betlerindegi maǵlıwmatlar óz aldına sáwlelengen.
Baburtanıwshı alım Saidbek Hasanov tárepinen Porso Shamsiyev, Sodiq Mirzayev hám Eyje Mano baspaları tiykarında qayta baspaǵa tayarlanǵan «Baburnama»nıń 2002-jılǵı basılıwında ilimiy-sın kózqarastan tekst tiykarında dúzilgen «Adam atları» kórsetkishinde Babur óz shıǵarmasında Temurbek dep jazǵanı sıyaqlı, Temurbek atı menen onnan artıq maǵlıwmat sanap kórsetilgen. Usı waqıtta, ataqlı ilimpazlarımız N.M.Mallayev hám B.Valixo‘jayevlar «Baburnama»daǵı tariyxıy shaxslar táriypi hám kórinisine arnalǵan izertlewlerinde zalım dáwir talabı boyınsha Ámir Temurdı tilge almaǵanların da belgilep ótiw kerek.
Baburdıń «Baburnama»sınde alıp kelgen Sahıpqıran Ámir Temurǵa tiyisli barlıq maǵlıwmatu tanıstırıwı mánilik itibarı menen bir maqala sheńberinde tómendegishe klassifikaciya aytıw múmkin:
Umarshayx Mırza, Husayn Bayqara hám basqa Temuriylardıń násili menen baylanıslı kórinislerde úrim-putaq hám mámleket tiykarın salıwshı retinde Ámir Temur atı joqarı húrmet menen tilge alınǵan kórinisler. Babur dóretpe aldında atasınıń kelip shıǵıwına toqtalar eken, bul nárseni ol ózgeshe ruxlanıw, ayrıqsha mehir hám saǵınısh penen tolıq jazǵan, hátte, neshinshi ul, kimnen úlken, kimnen kishiligi haqqında da túsindirme bergen. Ulıwma, «Baburnama»nıń Ámir Temur yadqa alınǵan barlıq orınlarında ol dástúriy túrde sahıpqırandı Temurbek atı menen yad etken. Biraq Temuriylar shańaraǵına tiyisli bolǵan óziniń hám ózi sıyaqlı basqa shahzadalardıń Temuriyzadalar ekenligin bolsa tariyxıy fonda jarqın hám tásirli ańlatıw maqsetinde birqatar kórinislerde Babur «naslidin», «avlodidin», «zodu budi», «xonavodamiz» sózlerin sheberlik penen qollap, «Temurbek naslidin», «Temurbek áwladidin» «Temurbekning zodu budi» yamasa «Temurbektey ullı patshah», «Temurbektiń jurtı», «Temurbek áwladı ilgida», «biziń xanavodamiz» túrinde de yad etken.
Belgili, óz shıǵarmasında Sahıpqıran Ámir Temurdı júrekke jaqın alıp Temurbek atı menen tilge alınıwı Sharafiddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»sında, Malik ul- kalom Lutfiydiń Ámir Temurdıń tórtinshi balası Shahrux Mırzaǵa atap ózbek tilinde jazǵan maqtaw táriypinde, Álisher Nawayınıń «Munshaot»i, XVI asirde túrkiy tilde jaratılǵan Otamish Hoji ibn Muhammеd Dosiydiń «Otamish Xoji tariyxı» shıǵarmasındaǵı «Dástanı Oguzxon zikrida» da ushırasadı.
Belgili bir bek, umaro tilge alınǵan orınlarda. «Baburnama»da Ámir Temurdan tárbiya, qayır-saqawat, jaqsılıq kórgen bek, umaro, hámeldarlar haqqında ádewir qımbatlı pikirler bar. Babur bul sıyaqlı pikirlerin isenimli etip «Temurbek ámel etken» degen gáp formasında tastıyıq sáykesliginde iseminli bayanlaǵan. Mısalı, ákesi Umarshayx Mırzanıń «xavotun hám sarori» haqqındaǵı maǵlıwmatta anası Qutluq Nigorxanımǵa óz aldına toqtalar eken, babası Yunusxannıń ana tárepinen aǵayinligi Shayıq Nurıddinbekke barıp baylanısıwı haqqında «Yunusxannıń anası túrkistanlı qıpshaq bekerinen Temurbek ámel etken Shayıq Nurıddinbektiń qızı yamasa aqlıǵı boladı», dep jazadı. Sultan Ahmed Mırzanıń altınshı umarosi retinde kórsetilgen Darveshbek haqqında da tap solay deydi: «Taǵı bir Darveshbek edi, Temurbek ámel etken Egu Temurbektiń násilinen edi. Házireti Xojaǵa shıdamlılıqtı bar edi». Qızıǵı sonda, Baburdıń Darveshbek haqqında usı tastıyıǵı Álisher Nawayınıń «Majolis un-nafois» bildiriwiniń ekinshi májilisinde berilgen Darveshbek haqqındaǵı fiqrada «Haslı xud álem ahliǵa zohirdur» dep jazǵan tán alıwlı maǵlıwmatına sáykes keledi.
Mámleket, taxtu taj basqarıwı bayanlanǵan tariyxıy waqıyalarda.
«Boburnama»nıń 1495-1496 jıl maǵlıwmatlarında Bobur óziniń mámleket basqarıwı sisteması haqqında, «Temuriya salotini dasturi» atlı tártip-qaǵıyda haqqında maǵlıwmat beredi. Ol arqalı Ámir Temur hám Temuriylerdiń taxtta, geyde patshalarday kórpeshe ústinde otırıp mámleketti basqarǵanı, keńes shaqırǵanı hám elshilerdi qabıl etkeni sıyaqlı basqarıw hám de dástúrlerinen xabardar bolamız. Mısalı: «Ul fursatlar Temuriya salotini dasturi menen tósek ústinde otıratuǵın edi. Hamza Sulton menen Mahdiy Sulton hám Mamoq Sultonkim keldi, tájimine kóp tósekten tósep, bul sultanlar menen kóristim. Sultanlardı oń qolda baǵıshda otırǵızdım. Muhammad Hisoriy baslıq barlıq mongolar keldi. Yamasa jetekshi retinde tariyxta belgili bolǵan Bobur «Boburnama»nıń 1507-1508 jıl waqıyaları boyınsha, yaǵnıy Hindistan aldınan ózi engizgen bir siyasiy reforması, yaǵnıy ózin patsha dep járiyalaw buyrıǵı, sánesi haqqında ilham menen toqtalar eken, sol jerde Ámir Temurdı esleydi: «Ushbu tarixqacha (913 jıl) Temurbektiń áwladın saltanat mırzası dedi, usı jerde bul haqqında buyırdım, meni patsha dep aytqay» (160).
Kesh, Samarqand, Qorakól (wálayat), Dehkat (kent), Xurasan (wálayat), Mólton Hirot, Qandahor, Bihira (wálayat), Dehli, Agra sıyaqlı qala, kentu wálayatlar menen baylanıslı súwretler. Bizge belgili, bul jaǵday tariyxta Ámir Temur ıqtiyarında bolıp, keyinirek patsha Bobur ıqtıyarına ótken wálayat, jurt, úlke, qala súwretlerinde kóp ushıraydı. Sonı maqtanısh penen atap ótiw kerek, Boburdıń «Boburnama» da keltirgen qala, wálayatlar súwretinde de abadanlıq, párawanlıq jolında ámelge asırǵan keń qamtılǵan xızmetleri, jetekshilik potentsialları bayanında Ámir Temur, Temuriyler hám óziniń Shıǵıs Oyanıw dáwiri mádeniyatınıń ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan qalasazlıq mádeniyatına kórsetken tásirinen hám olar húkimiranlıǵı dáwirinde qalalardıń rawajlanǵanınan xabardar bolamız.
Tariyxıy dáreklerde Dilkash qala dep atalǵan Kesh súwretine dıqqat penen qarasaq, súwret arqalı Kesh áyyemnen Ámir Temurdıń áwladları menen baylanıslı qala ekenligi hám onıń ózi dúziwge bel baylaǵanı iri oraylasqan mámleket ushın paytaxt qala tańlawdaǵı bilimi, uqıbı, toqtamı, sheshiminen de xabardar bolamız: «Jáne Kesh wálayatı… Báhár sahrası hám qalası hám tóbesi taza bolıw ushın Qalasazlıq dep te aytatuǵın edi. Temurbektiń Kesh ushın qala hám paytaxt etiwge kóp umtılıwı da biykarǵa emes. … Chun Keshtiń qábileti qala (paytaxt qala dep aytpaqshı) Samarqand emes edi. Aqırında paytaxt ushın Temurbek Samarqandtan kóshti».
Bobur bul maǵlıwmatın shıǵarmada «Samarqandtı İskandar qurǵan. Mongol hám túrk ulusı Samarqand dep aytar edi. Temurbek paytaxt etildi. Temurbekten burın Temurbektey ullı patsha Samarqandtı paytaxt etken emes», dep jazılǵan qımbatlı maǵlıwmat penen toltırılǵan. Bobur bul qısqa súwretinde sheberlik penen paytaxt Samarqandtı jer júziniń mádeniy hám ruwxıy oraylarınan birine aylandırǵan ullı babasınıń teberik atın qayta-qayta yadqa aldı, ol ullı insanǵa kórsetken húrmeti sheksiz húrmetke iye bolǵanına gúwa bolamız. Usı jerde mınanı ayrıqsha atap ótiw kerek, belgili teksttanıwshı alım V.Rahmonov Bobur «Boburnama»da bir neshe ret qızıǵıwshılıq penen qollaǵan «zodu budi» sózin Kesh hám Ándijan súwreti mısalında túsindirler eken, alım «… Bobur óziniń tuwılıp óski qalası Ándijan ekenligin de sol tárizde súwretlep bergen», dep ayrıqsha aytıp ótedi.
Yamasa avtor Qarakól qalası boyınsha Ámir Temur qurdırǵan ataqlı baǵlarınan biri menen «Temurbek degandurkim» dep qanaatlanıwshılıqtı tán alıwın ayqın sezdirip, Sahıpqırandı bılay tanıstıradı: «Yana Qorakul viloyatidur… Andoq mashhurdurkim, Temurbek degandurkim: mening bir boǵim borkim, tuli óttuz yiǵachtur».
Bobur «Boburnama»da Dehli qalasın óz ıqtıyarına alıw, iyelik etiw hám basqarıw tariyxın gápti ótkendeginen, yaǵnıy Dehli qalasınıń Ámir Temur basqarıwına ótiwinen baslaydı hám de taxtanı anıq etip «Dehli Sultan Alovuddinniń iyeligitde edi. Bul siyasiy topar sayyidtur. Temurbek Dehlidi alǵanda Dehli húkimetin bulardıń ákeleriǵa berip, barıp edi» dep juwmaqlaydı.
Áskeriy taktikalıq hám qurılısshılıq jumıslarında óziniń xızmeti menen baylanıslı salıstırmalı súwretlewlerde. Bobur ózin Husayn Boyqaro yamasa basqa Temuriy shahzadalar menen salıstırǵan tariyxıy súwretlerden birine múrájat etsek. «Boburnama»nıń 1503-1504 jıl waqıyalar boyınsha, yaǵnıy Kobulda ǵárezsiz húkimet dúzgen Bobur Mırzaǵa Sultan Husayn Mırzadan Shayboniyxanǵa qarsı turıwǵa shaqırıwshı xabarlar keledi. Xatlardan birinde Husayn Boyqaro Bobur Mırzaǵa Kohmard hám Ajarda áskeriy júris penen bekkem turıwı haqqında jazıp jiberedi. Biraq Husayn Boyqaronıń aqıbetin oylamay islegen áskeriy taktikası da, jobaları Bobur Mırzaǵa maqul kelmeydi hám bul jerde ol sergeklik penen Temuriyler mámleketi tiykarın salıwshı bolǵan Ámir Temurdı yadqa aladı. Yaǵnıy «Sultan Husayn Mırzanıń bul xatları úmitsizlik boldı. Ne ushın, Temurbektiń jurtında bul tariyxta ullı patsha jas hám de wálayat hám de áskerler joq edi». Taǵı ol «Temurbek ornına otırǵan» dep pikirlerin dawam ettirip, jeńisi, aqıbeti támiyinlenbegen áskeriy júristen qattı narazı bolǵanlıǵın ayqın sezdirip, bılayınsha túsindiredi: «Sultan Husayn Mırza sıyaqlı Temurbek ornıǵa otırǵan ullı patsha dushpanınıń ústine júrmekshi demey, el, xalıq hám ulusqa, ne úmit etkey? ».
«Boburnama»da keltirilgen qurılıs jumısları menen baylanıslı bir salıstırmalı súwretleyalerge kóre, Bobur Agrada ámelge asırǵan bir imarattı qurıwǵa usta, ónermentler menen ullı túp babası qurǵan meshit qurılısında qatnasqan qurlısshılardıń sanı hám jumıs ónimin salıstırar eken, óziniń buǵan baylanıslı ústin táreplerin hesh ekilenbey “Hár jumıs hám hár nerse ushın jámi anıq, ata-analarınan berli ul jumıs hám ul neni etedi eken. Ne ushın, «Zafarnoma» da Temurbektiń «Masjidi sangin» imartın qurıwda molla Sharif (Ali Yazdiy) bórttirip aytılǵan gáp penen aytıladı, Ázerbayjan hám Parsı hám Hindstan hám taǵı ózge qurıwshılardıń hár kúnde eki júz adam meshitte jumıs isleytuǵın edi. Bir Agrada bul Agradıń qurıwshıları meniń imaratımda hár kúnde altı júz seksen adam jumıs isleytuǵın edi”, dep jazadı hám óz perzentlerin de bul sıyaqlı iygilikli qurılıs jumıslarına shaqıradı.
Bul salıstırmalı súwretlewdiń biz ushın taǵı bir zárúrli tárepi bar, yaǵnıy, birinshiden, Bobur kekse tariyxshı Sharafiddin Ali Yazdiydiń ullı túp babası Ámir Temur haqqında 1424-1425 jıllarında jazıp tamamlaǵan ataqlı «Zafarnoma» atlı jetilisken tariyxıy shıǵarmasınıń biri ekenligine tán bersek, ekinshiden Álisher Nawayı úlken úmitler baylanıstırǵan taxt miyrasxorı Badiuzzamon Mirzanı da ullı túp babası Ámir Temur tariyxınan sabaq, ibrat alıw maqsetinde hám siyasiy qıraǵılıq ushın «Zafarnoma» nı tez-tez oqıp turıwǵa didaktikalıq xatı yadımızǵa túsedi.
Samarqand taxtında ayrıqsha húkimranlıq etken hám mámleketti basqarǵan Temuriyler birme-bir sanap, anıqlama berip kórsetilgen tariyxıy hám qızǵın protsessler súwretinde. Samarqand taxtı hám mámleket basqarıw sisteması menen baylanıslı anıq waqıyalar boyınsha Bobur Mırza Ámir Temurdıń Samarqand taxtına otırǵannan baslap, tap ózine shekem Samarqand taxtına otırǵan hám húkim súrgen Temurbek, Jahongir Mirzo, Muhammad Sulton, Uluǵbek Mirzo, Abdulatif Mirzo, Abdulla Mirzo , Abusaid Mirzo, Sulton Ahmad Mirzo, Sulton Mahmud Mirzo, Boysunqur Mirzo, Ali Mirzo sıyaqlı on eki Temuriy húkimdarların atpa-at, tártip menen sanap kórsetken, tek ózine shekem adamlardıń almasıwı «men» menen «Boysunqur Mirzodin mennen aldım» dep jazǵan. Nege Bobur úrim-putaqları bul sıyaqlı tariyxıy maǵlıwmatında Samarqand taxtında bes jıl húkimranlıq etken hám qaysı mániste kewil jumısın múlk jumısınan ústin qoyǵan Xalil Sultandı bul jerde tilge almaǵan, kórsetpegen. Bunday tártip penen kórsetiw, birinshiden, Bobur usılına tán bolıp, ekinshiden ol kitapqumardı 140 jıllıq Samarqand taxtı, basqarıw tariyxı menen, yaǵnıy ózi «… júz qırıq jılǵa juwıq Samarqand paytaxtı biziń xanavadada edi…», dep jazǵan tán alıwı, anıqlaması menen qısqa, anıq tárzde tanıstıradı.
Ámir Temur hám ózi menen baylanıslı Hindistan suwretlerinde. Miynettiń Samarqand suwretinde Bobur Hindistanan alıp kelingen qurıwshılar hám belgisiz súwretshi tárepinen Dilkusho baǵında qurılǵan diywallarına mádeniyat iyelerindey sızılǵan súwret haqqındaǵı jazǵan qızıqlı maǵlıwmatqa iye bolamız: «Temurbektiń hám Ulıǵbek Mırzanıń imaratı hám Samarqand máhálleminde kóp… Taǵı Ohanin dárwazasına jawıq qorǵannıń ishinde bir meshitti salǵan, keyin, Hindistanda qırlawshılar jumıs isleydi… Dilkushoda Temurbektiń Hindistan urısın suwretlegen…». Yamasa shıǵarmada berilgen «Dehkat O‘ratepanıń, ullı tawdıń túbine túsipti, bul tawdan ótedi … Men bir kalontarınıń úyine bardım, ǵarrı adam edi, alpıs-jetpiste edi, anası elege shekem bar edi. Xeyli ómir súrgen hayal edi, júz on bir jasta edi. Temurbek Hindistanǵa barǵanda bul hayaldıń urıǵınan biri ul áskerlikke barǵan. Ullı eske alıw bar edi, gúrriń eter edi», degen. Bobur maǵlıwmatında óziniń Dehkatta keshken awır kúnleri haqqında jazar eken, Ámir Temur haqqındaǵı túsindirmeni waqıya ishinde waqıya formasında tilge alǵan. Yaǵnıy, 111 jasqa kirgen anası haqqındaǵı pikirlerin jazılar eken, onıń eske túsiriwleri tiykarında Ámir Temurdıń Arqa Hindstanǵa áskeriy júrisi hám bul júriste 111 jastı qarsılaǵan anasınıń tuwısqanlarınan biri ásker retinde qatnasqanın ayrıqsha qızıǵıwshılıq hám kewlinen keshken Hindstan saltanatı ármanı menen jazǵanlıǵın seziw múmkin. Solay eken, anası Ámir Temurdıń Arqa Hindstanǵa shólkemlestirgen áskeriy júrisi haqqında aytqan turmıslıq gúrrińi menen Bobur dıqqatın ózine tartqan. «Boburnama»da berilgen Hindstan súwretlerinde Arqa Hindstandı óz ıqtiyarına alıp, jańa turmıs baǵıshlaǵan húkimdar retinde Ámir Temurdı tilge aladı : «Temurbek Hindstanǵa kirip shıqqannan (dinge sıyınıw) berli bul neshe wálayat, Bhira hám Hushob hám Chanob hám Chinivat bolǵay, Temurbektiń áwladınıń ıqtıyarında edi». Bul maǵlıwmatı menen ol Hindstan saltanatına salıstırǵanda óziniń miyrasxorlıq huqıqı bar ekenligine ózine isenim etken hám miyrasxor Temuriy húkimdar retinde «elshilikke tayın etip bir qarshıǵa jiberip, áyyemgi túrkke tiyisli wálayatlardı tiledi», dep talapların jazıp jibergen rásmiy elshileri haqqında da xabarlar jazıp qaldırǵan. Biraq bul súwrette Bobur Ámir Temurdıń Hindstan saltanatında dıqqat awdarǵan hám óziniń múddásin tekstte sheberlik menen qollanǵan «kirip shıqqan» (kirdi-shıqtı) jup sózleri járdeminde paydalanǵan. P.Qayumov ta óziniń «Qoqan tariyxı hám ádebiyatı» kitabında «Shayır hám avtor Bobur» onı «Hindstanda Temuriyler mámleketin shólkemlestiriw» dep aytıp ótedi.
Ulıwma, Bobur «Boburnama»da keltirilgen Sahıpqıran Ámir Temurǵa tiyisli tariyxıy maǵlıwmatlar, suwretler taxtalardan sonday juwmaq shıǵarıw múmkin, birinshiden, Bobur Ámir Temur menen maqtanǵan hám Temuriylerdiń tariyxın jaqsı úyrengen, bilgen hám de sol bilgenlerin tásirli tárizde ashıp bergen, ekinshiden dáwirdegi jaqınlıq sebep ullı shaxslar bir-birin ruwxıy, shın qálbinen jaqsı sezingen patsha hám shayır Bobur hám de ullı túp babası Ámir Temur ortasında júz jılǵa jaqın tariyxıy aralıq bolsa da, ol Ámir Temurdı hár tárepleme tolıq seziingen hám de ol sıyaqlı siyasiy qıraǵı húkimdar bolıwǵa umtılǵan. Boburdıń ilimiy áhmiyetke iye bolǵan otızdan artıq bul tariyxıy maǵlıwmat taxtaları keleshekte Ámir Temur hám de ózi haqqında kóplegen ilimiy-izertlewler hám dóretiwshilik shıǵarmalarıın jaratılıwına sebep bolıwı múmkin.