Ózbekstan Respublikasındaǵı ekonomikalıq, jámiyetlik-siyasiy waqıyalarǵa baylanıslı maǵLÍwmatlar

Imam al- Buxariy pútkil ómiri dawamında tınbay ızlendi, óz bilmlerin bayıtıp barıwı menen bir waqıtta, iyelegen bilimlerin shákirtlerine, ilim izleniwshilerine, sonıń menen birge keleshek áwladqa qaldırıw maqsetinde, birqatar qollanbalar jazdı.
Musulmanlar diniy mákemesi kitapxanasında oyshıldıń «Al Jomi’ as- Sahih», «At- Tarix al- Kabir», «At- tarix as- Sag‘ir»(«Kishi tariyx»), «Al- Qiroatu xalfa-l Imom», «Raf’ul yadani fis- Saloti» («Namazda eki qoldı kóteriw» sıyaqlı dóretpelerdiń áyyemgi nusxaları bar bolıp tabıladı.
Imam al- Buxariydiń «At-tarix al Avsat» («Orta tariyx»), «At- Tafsif al- kabir» («Úlken xarakteristika»), «Al- Jome’ al Kabir» («Úlken jıynaq»), «Kitapul- Hiba», sıyaqlı úlken hám kishi kólemlerdegi birqatar kitaplar jazǵanlıǵı tariyx kitaplarınan belgili.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, al-Buxariydiń óz dáwirinen «jıynaǵan miyweleri» yaǵnıy, ustazları kóp bolǵan. Qanday da bir muhaddis óz dáwirinde de, onnan ilgeri yamasa keyingi dáwirlerde de bul adamday kóp ustaz kórmegen. Oyshıl óz ustazları haqqında sóylep: «Men hádislerdi bir mıń seksen muhaddisden jazıp aldım», dep jazǵan eken.
Al-Buxariy dóretpeleri etikalıq pák insanlardı tárbiyalaw ushın xızmet etiwi menen bir waqıtta, onıń ózi de etikalıq jetik insan bolǵanı haqqında kóp ráwiyatlar bar. Bul bolsa al-Buxariy ómiriniń ózi bir ibrat hám etikalıq bárkámallıq tımsalı retinde kóriniwine dálil bolıp tabıladı.
Al-Buxariy qanshelli ilim jıynawǵa erisken bolsa, sonshama hadaldan mal-dúnya toplawǵa da ılayıq boldı, dep esleydi shákirtlerinen biri Axmad ibn Hafs hám ólimleri aldınan aytqan sózlerin bılay ráwiyat etedi: «Jıynalǵan mal-dúnyamda shubhalı qanday da bir dirham aralasqan bilmeymen».
Al-Buxariydiń dóretpeleri tek ǵana diniy sıyınıw máselesi emes, al ádep-etika, joqarı insanıy pazıyletlerdi násiyatlaydı. Atap aytqanda, «Al- Jomi’ as- Sahih» shıǵarmasında ilimniń pazıyleti, ádep-ikramlılıq, kiyiniw, awqatlanıw, adamlar menen qatnas jasaw máseleleri keń kórsetilgen.
Álisher Nawayı
Ózbek xalqiniń ullı oyshılı, bilim tarqatıwshısı hám ullı shayırı Álisher Nawayı jaslardı tárbiyalaw isine ayrıqsha itibar berdi. Ol balalardı ilim-ónerdi, miynetti súyiwge shaqırıp, úyrenilgen ilim hám ónerdi xalıq, watan jolında sarp etiw zárúr ekenligin uqtırdı.
Álisher Nawayı ilim, bilim haqqında ájayıp pikirlerdi alǵa qoydı. Ol aqıl, ilim insannıń eń gózzal hám zárúrli pazıyletlerinen biri, hárbir adamnıń eń zárúrli minneti ilim alıw dep esapladı. Nawayınıń pikiri boyınsha, ilim-bilimdi iyelew ushın jaslıqtan baslap jigerli túrde oqıw-úyreniw kerek: «Jasllıǵıńda jıyna bilimdi, qartayǵanda jumsa onı», degen shayırdıń ózi de júdá jaslıgınan tálim aladı, oqıwǵa beriledi. Ol jaslıǵınan-aq kóp qosıqlardı yad bilgen. Atap aytqanda, Farididdin Attardıń «Lison ut -tayr» («Qus sóylewi») shıǵarmasın balalıq waqtında-aq qayta-qayta oqıp, yad alǵan. Álisher Nawayı keyinirek mektep hám bilimlendiriw máselelerine úlken itibar berdi. Ol miynetkesh xalıq balaların oqıtıw hám tárbiyalaw ushın mektepler ashıw hám medireseler salıq haqqında ǵamxorlıq etti. Álisher Nawayı Astrabadta súrginde júrgeninde patsha Husayn Bayqaraǵa jazǵan xatında ul hám qız balalar ushın mektepler ashıw talap etkeni, jeke ózi medireseler qurıwda baslama kórsetkeni bunıń ayqın dálili. Nawayınıń pikiri boyınsha, mektep xalıqqa nur keltiredi, oǵan tuwrı jol kórsetedi, balalardı bilimli etedi. Ol óziniń «Íqlasiya» medresesi janında mektep ashıp, balalardı oqıtıw hám tárbiyalaw ushın zárúr sharayat jaratıp, onıń ushın kerek bolǵan qarjı ajıratadı. Nawayı sabaq beriwshini quyashqa uqsatadı hám bul quyash óz átirapındaǵı juldızlarǵa nur shashadı, yaǵnıy ele ilimnen xabarsız bolǵan izleniwshilerge ilim nurın shashadı, bilim beredi deydi.
Álisher Nawayı tálim-tárbiya haqqındaǵı pikirlerin kóbirek bárkámal insandı ańlatıwshı unamlı obrazlar jaratıw arqalı bayanlaydı. Ilim-bilim, etika-ádep máselelerine tiyisli pikirlerin bolsa ilimiy-filosofiyalıq hám didaktikalıq dóretpelerinde bayanlaydı. Nawayı aqıl kúshine sheksiz isenedi, kámal isenim menen ilim-bilimniń pazıyleti kútá úlken dep esaplaydı.
Ullı sóz sheveri hám oyshılı óziniń birqansha dóretpelerinde balalar tárbiyasına tiyisli pikirlerin aytıw menen ǵana sheklenbesten, «Hayrat ul-abror», «Farhfd hám Shiyiın», «Láyli hám Majnún» sıyaqlı dástanlarınıń ayırım bapların sol máselege baǵıshlaydı. «Hayrat ul-abror» (Jaqsı adamlardıń tańlanıwı) filosofiyalıq-bilimlendiriwge tiyisli dástan bolıp tabıladı. Nawayı bul shıǵarmasında óziniń filosofiyalıq, sociallıq-siyasiy hám de adamlarǵa tálim hám násiyat beriw máselelerine úlken itibar beredi. Dástanda zalım húkimdarlardı qaralap, júzegóy, eki júzli ruwxaniylardıń sırların keskin pash etedi. Atap aytqanda, shayır saqıylıq, ádep hám qarapayımlıq, ata-anaǵa húrmet, raslıq hám tuwrılıq, ilimniń paydası hám jarlı oqıwshılardıń bul jolda shekken azapları haqqında tolıq toqtalıp ótedi.
«Hayrat ul-abror» shıǵarmasınıń birneshe bapları ádep-etika hám tálim-tárbiya máselesine arnalǵan. Nawayı bul dástannıń altınshı babında ádep hám kishipeyillikti ulıǵlap, tálim-tárbiyaǵa tiyisli qımbatlı oy-órislerin bayanlaw menen birge, tákabbir hám ádepsiz adamlardı qattı qaralaydı. Shayır dástannıń bul babında bala tárbiyası, onı ósiriw, oqıtıw hám jası tolǵanǵa jetkeriw hám de buǵan baylanıslı ata-analardıń wazıypaları haqqında tolıq pikir júrgizedi. Shayır jaslardı ata-ananıń xızmetin orınlawǵa, olardı húrmet etiwge, olarǵa qatnaslı bárháma mehir-muhabbatlı bolıwǵa shaqıradı, ata-ananı ay hám quyash dep táriyipleydi:
Boshni fido ayla ato qoshig‘a,
Jismni qil sadqa ano boshig‘a…
Tun-kunungga aylagali nurposh,
Birisin oy angla, birisin quyosh…