Ózbekstan respublkasi joqari bilimlendiriw, ilim hám inovvaciyalar ministrligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLKASI JOQARI BILIMLENDIRIW, ILIM HÁM INOVVACIYALAR MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴI
QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
FIZIKALIQ HÀM KOLLOIDLIQ XIMIYA KAFEDRASI

5140500- Ximiya tálim baǵdari 2-kurs studenti Abdikalikova Indiranıń

Fizikalıq ximiya páninen

Ózbetinshe jumısı

TEMA: XIMIYALÍQ TERMODINAMIKANÍŃ TÚSINIKLERI,NÍZAMLARÍ HÁM TURLI PROCESSLERDI KÓRSETIWGE QOLLANÍLÍW SHEGARALARÍ
Nókis 2023
1
Mazmunı:
I.Bap FIZIKALÍQ XIMIYANÍŃ RAWAJLANÍW TARIYXÍ..................................................................................3
I..I XIMIYALÍQ TERMODINAMIKANÍŃ TIYKARǴÍ TÚSINIKLERI................................................................5
I.II TERMODINAMIKANÍŃ TIYKARǴÍ NÍZAMLARÍ......................................................................7
II.Bap GESS NÍZAMÍ HÁM ONNAN KELIP SHÍǴATÚǴÍN JUWMAQLAR................................10
II. I PAYDALANGAN ÀDEBIYATLAR..................................................13

2

FIZIKALÍQ XIMIYANÍN RAWAJLANÍW TARIYXÍ

Fizikalıq - ximiyanıń pán sıpatınde payda bolıwı XVIII ásirdiń ortalarına tuwra keledi.Dúnyada birinshi ret fizikalıq-ximiya kursın M. V. Lomonosov ashadı (1752-1754 j). Óziniń fizikalıq-ximiyalıq izertlewleri tiykarında Lomonosov ximiyaǵa ózgeshe tariyp berdi. Ol zatlardıń qasiyetlerin tábiyaat daǵı barlıq ózgerisler materiya háreketi menen baylanıslı dep ańlatadı. Ol birinshi ret zatlar massasınıń saqlanıw nızamın táriypledi jáne bul nızam tábiyattıń ulıwma nızamı sıpatinda tán alındı.Lomonosov táliymatı onıń materialistik qarawları menen belgilenedi. Ol óziniń jumıslarında atomistik kóz qarastan jandasıp jıllılıqtıń sintetik tábiyatqa iye ekenligi haqqında júwmaq shıǵardı. Bul júwmaq Lomonosovqa absolyut 0 temperatura bar ekenligin tastıyıqlawǵa múmkinshilik berdi. Qaysı da , bul temperaturada bólekshelerdiń terbelmeli háreketi toqtaydı. Soǵan baylanıslı túrde jıllılıqtıń óz-ózinen suwıq deneden ıssı denege ótiwi múmkin emesligi anıqlandi. Bul juwmaq termodinamikanıń ekinshi nızamınıń tariyplerinen biri bolıp tabıladı.Eritpelerdiń qasiyetlerin tekserip turıp Lomonosov birinshi ret eritpe konsentrasiyasiniń asıwı onıń muzlaw temperaturasınıń tómenlewine alıp keliwin anıqladı. XVIII ásirdiń aqırında fizikalıq-ximiyanıń keyingi rawajlanıwda Lavuaze, Laplas (1779 -1784 y) lar tárepinen jıllılıq sıyımlılıǵı hám reaksiyalardıń jıllılıq effektin úyreniw izertlewleri úlken áhmiyetke iye boldı.1800-jılda ximiyalıq teń salmaqlılıq hám oǵan reaksiyaǵa kirisiwshi elementlerdıń konsentrasiyaǵa tásiri túsinikleri pánge kirgizildi (M. Bertlo). XIX ásirdiń 1-shi yarımında Lomonosovtıń atomistik túsinikler J. Dalton, Gey-Lyussak, A. Avogadro jumıslarında rawajlantırıldı. G. Devi, M. Faradey, I. YA. Berselius izertlewleri nátiyjesinde elektroliz nızamları (Faradey nızamları, 1830j) jaratıldı. Rus alımı Gess tárepinen ashılǵan(1840 j) termoximiyanıń tiykarǵı nızamı da sol waqıtlarǵa tuwrı keledi. Fizikalıq ximiya kursın oqıtıw birinshi ret (1865 j) Xarkov universitetinde shólkem – lestirilgen. Sol dáwirden berli fizikalıq-ximiya kursları barlıq joqarı oqıw orınlarında turaqlı oqıtılıp kelinbekte.Fizikalıq-ximiyanıń rawajlanıwda D. I. Mendeleyevtıń jumısları, birinshi náwbette ol jaratqan periodlıq nızam (1869 j) úlken áhmiyetke iye boldı. Periodlıq nızam túrli ximiyalıq elementlerdiń birden-bir tábiyatqa iye ekenligin tastıyıqlap berdi.D. I. Mendeleyevtıń periodlıq nızamı házirgi dáwirde de ximiyalıq elementler hám olar birikpeleriniń ózgesheliklerin sistemalastırıw da tiykar bolıp xızmet qılıp atır.D.I.Mendeleyev jumısları eritpeler payda bolıwında ximiyalıq óz-ara tásirinlerdiń rolin kórsetip beredi. Onıń gazlar basımın izertlew qılıw jumısları bolsa ideal gazlardıń jaǵday teńlemesi jaratılıwına sebep boldı. 1867 jılda N. N. Beketov jumıslarınan keyin shved ilimpazları K. Guldberg hám de P.Vaage lar tárepinen massalar tásiri nızamı táriyplendi. Keyin ala Ya.Vant-Goff tárepinen kinetik nızamlardıń matematikalıq ańlatpası islep shıǵıldı. N. A. Menshutkin tárepinen (1887 j) eritpelerdegi ximiyalıq reaksiyalar kinetikasi úyrenildi hám eritiwshinıń roli anıqlandi. S. Arrenius tárepinen (1887 j) elektrolitik dissocsiyalanıw teoriyası jaratıldı hám de ximiyalıq reaksiya tezligine temperaturanıń tásiri úyrenildi (1889 j).
3
Teń salmaqlılıqtıń termodinamik teoriyası rawajlanıwına J. Gibbstıń roli juda úlken boldı. Ol termodinamikalıq funksiyalardıń ulıwma teoriyasın jarattı hám fazalar qaǵıydasın keltirip shıǵardı. Sonıń menen birge, Gibbs statistikalıq termodinamikaǵa tiykar saldı (1873-1878 j). 1881 - 1885 jıllarda A. Le-Shatele principı táriyplendi. Sonıń menen birge, elektrolitik dissocsiyalanıwdıń múǵdarlıq teoriyası jaratıldı. XX ásir baslarında zatlar dúzilisi haqqındaǵı táliymat tuwrısında qatar jańa ashılıwlar ashıldı (V.Tomson, M. Plank, P. N. Lebedev, A. Bekkerel, P. Kyuri, M. Skladovskaya-Kyuri jumısları ). Solay etip, XX ásir baslarında fizikalıq-ximiyanıń pán sıpatında tiykarǵı baǵdarları belgilendi. XX ásirde fizikalıq-ximiyanıń rawajlanıwı statistikalıq hám kvant mexanikasınıń payda bolıwı, spektrlardıń úyreniwdi jańa eksperimental usıllardıń jaratılıwı, tereń vakuum, joqarı basım hám tómen temperaturalardıń alınıwı sebepli jedellesti. Bul dáwirdiń úlken jetiskenliklerinen biri E. Rezerford (1991 j) tárepinen atomnıń yadro modeli jaratılıwı boldı.Ideal gaz jaǵday teńlemesi járdeminde gazdıń massası hám basımı, kólemi yamasa temperatura sıyaqlı ush parametrlerden birewi ózgermeytuǵın bolǵan bolatúǵın processlerdi izertlew múmkin. Gaz jaǵdayınıń bir parametri ózgermeytuǵın bolǵan jaǵdaydaǵı qalǵan eki parametrlerdiń ortasındaǵı muǵdarlıq baylanıslarǵa gaz nızamları delinedi.Parametrlerdiń birewi ózgermeytuǵın bolǵan jaǵdayda keshetuǵın processler izoprocessler dep ataladı. Tiykarınan hesh bir process parametrlerden birewiniń ma`nisi qatań birdey bolǵan jaǵdayda júz bere almaydı. Bárháma temperatura, basım yamasa kólemdiń turaqlı bolıp turıwın buzatuǵın tásir álbette boladı. Laboratoriya sharayatındaǵana qandayda bir parametrdi jaqsı anıqlıq menen saqlap turıw múmkin, islep turǵan texnikalıq apparatlarda hám tábiyatda bunı ámelge asırıw múmkin emes. Izoprocessler real processlerdiń haqıyqatlıqtı shama menen tán ettiretuǵın ideallastırılǵan model bolıp tabıladı.