Zilzila vaqtida aholining xatti-harakatini o’rganish Darsning maqsadi

Tajriba mashgulot 11
Zilzila vaqtida aholining xatti-harakatini o’rganish
Zilzila vaqtida aholining xatti-harakatini o’rganish
Darsning maqsadi: Talabalarga zilzila va ular sodir bo’lganda xatti-harakatini to’g’ri tashkil etish usullarini tanishtirish va ulardan amalda foydalana bilishni o’rgatish.
Talabalar uchun identiv o’quv maqsadlari:
Zilzila vaqtida aholining xatti-harakatining mohiyati va asosi, ushbu holatlarda ularni hatti-harakatini to’g’ri tashkil etish usullari haqida tushinchaga ega bo’ladilar.
Zilzila emas, bino va uning predmetlari kishilar o’limiga sababchi bo’ladi.
Favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelishida tabiiy halokatlar va xavfli geologik jarayonlar alohida ahamiyat kasb etadi. Shu sababli xavfli geologik hodisalarning sabablarini, tarqalish qonuniyatlarini o’rganish zaruriyati tug’iladi. Ushbu jarayonlar baholanadi, bashorat qilinadi va favqulodda vaziyatlarning oldini olish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi.
Barcha geologik xavfli jarayonlar yer osti kuchlari va tashqi tabiiy omillar ta`siri ostida yuzaga keladi. Bundan tashqari, ular insonning xo’jalik va boshqa faoliyati natijasida ham yuz berishi mumkin.
Yer qimirlashi-tabiatning eng qo’rqinchli va vayron qilish qudratiga ega bo’lgan bir ko’rinishi hisoblanadi. U yer sharining faol seysmologik qismida vujudga keladi. O’zbekiston Respublikasi xuddi shu faol seysmologik rayonlardan biri bo’lib, ayrim tumanlarida yer qimirlashi 9 ballagacha bo’ladi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda talabalarda zilzila haqida to’liq tushuncha hosil bo’lishi va ular sodir bo’lganda hatti-harakatni to’g’ri tashkil etish va talabalar uchun zilzila vaqtida va zilzilagacha hamda zilziladan so’ng harakatlarni to’g’ri tashkil etish maqsadida, talabalar uchun quyida ma`lumotlar beriladi.
Zilzilalarni oldini olish chora-tadbirlari
Zilzilalarni oldindan aytib berishda monitoring va prognoz ishlarini olib borilishi katta ahamiyatga ega. Zilzilalarni monitoring ishlari zilzilaga olib keluvchi omillarni rivojlanishini kuzatib borish va ma`lumotlarni to’plash hamda tahlil qilishdan iborat. Shu sababli, hozirgi vaqtda zilzilalarni oldindan aytib berish uchun gidrogeoseysmologik usullar asosida kuzatish punktlari respublikamizning barcha xududlarida tashkil etilgan. Bu usul zilzila kutilayotgan maydon chuqur qatlamlaridagi suvlar tarkibidagi kimyoviy elementlar, tuzlarning anomal o’zgarishini hisobga olgan holda zilzilalarni bashorat qilishdan iborat. Sistematik ravishda gidrogeologik, gidroximik kuzatishlar er osti suvlari tarkibida turli xil elementlarning bo’lishi va ularning miqdori o’zgarib turishini ko’rsatadi. Bu esa to’g’ridan to’g’ri zilzila bashorati ma`lumotlarini yig’ishga imkon beradi.
Hozirgi kunda zilzilalarni oldindan aytib berish sohasida olib borilayotgan kuzatish ishlari bir necha bosqichda olib boriladi.
Birinchi bosqichda uzoq muddatli prognoz asosida zilzila qaerda, taxminan qaysi yillarda qanday kuch bilan sodir bo’lishi aniqlanadi.
Keyingi bosqichda zilzilalar o’rtacha va qisqa muddatga prognoz qilinadi. Seysmogen zonalarda maxsus o’lchash asboblari yordamida zilzila darakchilari kuzatib boriladi. Zilzila darakchilari–yerning magnit, elektr, gravitatsion maydonlarining o’zgarishi, ionosfera qatlamidagi o’zgarishlar, er sathining, er osti suvlari sathining, ular tarkibidagi mikroelementlar miqdorini o’zgarishlaridir.
Bundan tashqari zilzilani bashorat qilishda qaerda qanday kuch bilan yer qimirlashini ko’rsatuvchi puxta seysmik rayonlashtirish va mikrorayonlashtirish xaritalarning o’rni katta. Seysmik rayonlashtirish deganda qaerda qanday kuch bilan zilzila sodir bo’lishini aniqlash tushuniladi. Bunda er qobig’ining tuzilishi, undagi harakatlar, erning fizik maydonlari, bo’lib o’tgan zilzilalar to’g’risidagi ma`lumotlar chuqur tadqiq qilinadi.