Zohid jumaniyozov

1-MA’RUZA
MAVZU: TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI FANINING
MAZMUNI VA MUNDARIJASI

R e j a:
1. Tarjima haqida umumiy tushuncha
2. Tarjimaning maqsad, vazifalari va predmeti
3. Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining boshqa fanlar bilan aloqasi.
4. Tarjimashunoslik fanlarining tasnifi

Tarjima haqida umumiy tushuncha. Tarjima nima degan savolga biz avvalambor nominal ta’rif berib, so’ngra uning ma’nolari haqida gap yuritsak masalaga teran yondashgan bo’lamiz.
Tarjima so’zi – forscha “Tarzabon” so’zidan arabiylashgan (“Tarzabon”- chiroyli so’zlovchi, notiq, tili burro kishi degan ma’noni anglatadi). Arab tiliga “Tarjumon” shaklida o’tgan, undan “tarjima” yoki “tarjuma” so’zi hosil bo’lgan. Tarjima so’zi arab tilida- bir tildan ikkinchi tilga ag’darish, o’girish; izohlash, sharhlash; bibliografiya- degan ma’nolarni anglatadi. Milliy tilimizga o’zlashib tarjima so’zi 1) bir tildagi matnni boshqa tilda qayta yaratishdan iborat ijod turi, misol uchun erkin tarjima, so’zma-so’z tarjima;
2) Bir tildan boshqa tilga ag’darilgan matn ma’nolariga ega. Tarjimadagi so’z va iboralar bir-birini mazmunini to’ldiradi (O’zbek tilining izohli lug’ati. T., O’zbekiston milliy entsiklopediyasi, J.3, 2007.).
Akademik G’.Salomov tarjima nima degan savolga quyidagicha tahrif beradi.
-Tarjima bir tilda yozilgan kitobni ikkinchi tilga o’girish
-Tarjima og’zaki nutq bo’lsa, u holda tarjima bir tilda bayon qilingan fikrni o’zga tilda so’zlovchi kishilarga tushuntirib berish
-Tarjima kitob ham emas, og’zaki nutq ham emas kinofilm bo’lsa, u holda tarjima rol ijro etayotgan aktyorning nutqini ikkinchi va uchinchi va hakozo tillarga o’tkazish demakdir. Bunda o’sha aktyorning nutqiga uning harakatlari, ichki kechinmalari, yuz ifodasi mos kelishi kerak. Bundan ma’lum bo’ladiki, tarjimani har kim o’zicha tushunadi, zero uning ma’no qirralari juda ko’p. Demak, tarjima ko’p sohali, sertarmoq, murakkab hodisadir.
Tarjimaning bosh xossasi uning boshqa til vositalari bilan qayta yaratishdan iborat ijodiy jarayon, so’z san’ati ekanligidir. Masalan, balet ham san’at, ammo so’z san’ati emas, u yerda umuman nutq ishtirok etmaydi. Muallifning muddaosi, asarning g’oyasi, balerinaning mahorati – bular hammasi musiqa, raqs, harakatlar bilan ifoda etiladi. Tasviriy san’atning asosiy quroli bo’yoq, san’atkorning dasturi mo’yqalamdir. Binobarin, balet va tasviriy san’at obidasi, musiqa asari, haykaltaroshlik namunasi va hakozolarni bir tildan boshqa tillarga “tarjima qilish” haqida gap bo’lishi mumkin emas. So’zning fikrni ifodalash xususiyati, ta’sir quvvatiga asoslangan san’at sohasigina tarjimani tadbiq etishi mumkin.
Tarjima - bu ilhom, yuksak iste’dod va intuitsiya bilan chuqur filologik bilim tinimsiz lug’aviy mehnat hamda o’rinli ilmiy sharhning qorishmasidan iborat nazariy-ijodiy jarayondir. (G’.Salomov)
Taniqli tarjimashunos Q.Musaev tarjima tushunchasiga lingvistik tarjimashunoslik nuqtai-nazaridan yondashib, quyidagicha ta’rif beradi:
Insoniyat faoliyatining murakkab shakli bo’lmish tarjima bir tilda yaratilgan nutqiy ifodani, uning shakl va mazmun birligini saqlagan holda, o’zga til vositalari asosida qayta yaratishdan iborat ijodiy jarayondir.
Demak, asliyat mansub bo’lgan til vositalari yordamida yaratilgan nutqiy ifoda (matn) tarjima tili qonuniyatlari asosida vujudga kelgan shunday ifoda bilan almashtiriladi. Shu yo’l bilan asliyat va tarjima tillari matnlarining mazmuni-uslubiy adekvatligi yuzaga keltiriladi.
Tarjima xalqlar o’rtasida-do’stlik, qardoshlik va hamkorlik manfaatlariga, ular o’rtasidagi iqtisodiy-siyosiy, ilmiy, madaniy va adabiy aloqalarning kengayishiga hizmat qiluvchi quroldir.
Tarjima turli xalqlar adabiyotlarining o’zaro aloqasi va bir-biriga ta’siri jarayonini tezlashtiradi.
Tarjimaviy asarlar tufayli kitobxonlar jahon adabiyoti durdonalaridan bahramand bo’ladilar, ularning estetik tuyg’ulari oshadi, didlari o’sadi, ularda go’zal narsalar haqida tushunchalar paydo bo’ladi.
Tarjima tillarning rivojlanishi va takomillashuvi, til lug’at tarkibining boyishi uchun zaruriy vosita hamdir.
Tarjima inson ma’naviy dunyosini boyitadi, ona tilining nozik qirralarini ro’yobga chiqarishda qo’l keladi.
Tarjima jamiyatda yangicha munosabatlar, yangicha qarashlar qaror topishiga olib keladi.
Tarjima Vatan adabiyotiga yangi obrazlar, badiiy-tasviriy vositalar, yangi motivlarni hadya etadi.