Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

Beruniy. Mashhur qomusiy olim Beruniy kartografiya faniga ham ulkan hissa qshgan blib, uning 10 varaqdan iborat „Tastih
65
as-suvar va tabtih al-quvar" (qisqacha „Kartografiya") asari xorazmshoh Abul Abbos Ma'munga baishlangan. Risolada osmon globusini yasash trisida gapirilgan. Shuningdek, geografik karta haqida bunday deyilgan: „ Yer kurrasini sathga o 'tkazishda esa shahar va qishloqlarning uzunlik va kengliklarini, dengizlar, buloqlar, daryolar, qumliklar, tolar, konlar, tepaliklar, qiyalik va soyliklarni bayon etadigan Jo rofiya "kitobiga ehtiyoj tushadi va bu kitobdagiga qarab ularning (belgilari) ishlanadi".
Beruniyning bizgacha etib kelgan yana bir geografik-kartografik „Qonuni Mas'udiy" („Al-Qonun al-Mas'udiy fil hay'a van nujum" — „Astronomiya fanida Mas'ud ismiga yozilgan qonun") nomli yirik asari blib, uni muallif umrining oxirgi yillarida yozgan. Tadqiqotchilarning fikricha, asarining qlyozma nusxalari 10 tacha blsa kerak. Asar jami 12 maqoladan iborat blib, har bir maqola bir necha bobga blingan.
5-maqolaning 9-10 boblari geografiya uchun juda muhimdir. Bu boblarda dengiz va quruqliklar chegaralanib, yetti iqlim taqsimoti hamda dunyodagi 603 joyning geografik koordinatalari berilgan. Shularga asoslanib, dunyoning geografik kartasi tuzilsa, Beruniyning yer yuzini qanday tasawur etganligi ayon blar edi, biroq uzunlik belgilari va boshlanich meridian ma'lum blmaganligidan bunday karta tuzish bir muncha mushkuldir.
ninchi bob „Shaharlarning uzunlik va kengliklarini jad-vallarda krsatish haqida" deb nomlanib, Beruniy unda shahar-larning bir-biriga nisbatan vaziyatlariga va oralaridagi masofalar taqozasiga qarab tuzatishga urinadi.
Afsuski, jadvalni tuzishda Beruniy kp mehnat qilgan blsa-da, beruniyshunos olimlarning fikricha, qlyozmani kchirgan xattotlar raqamlar va nomlarda ba'zi xatoga yl qyganlar, buning ustiga „Qonuni Mas'udiy"ni ruscha va zbekcha tarjima qilganda ham qlyozmalarda yl qygan xatolarga e'tibor berilmagan. Pirovardida jadval sahifalarida talay xatolar tib ketgan.
Beruniyning yana bir geografik-kartografik asari „At-tafhim" (,,At-tafliim li avoili sinoat at-tanjim"-"Nujum san'atining awalini
66
tushuntirish") kitobi 1030 yilda ikki tilda: arab hamda forscha yozgan yirik asarlaridan biridir. Ushbu kitobga dunyo kartasi ham ilova qilingan. U kitobning barcha nusxalarida bor, ammo ularning har biri har xil. Beruniyga kra, Yer shar shaklida blib, uning yarmi ma'lum (Sharqiy yarimshar) va yarmi nomalum (arbiy yarimshar) blgan. Yerning shimoliy (ikki) choragidan biri quruqlikblganligidan uning hamqutr (diametrial qarama-qarshisidagi) choragi ham quruqlik blishini taxmin qilgan Beruniy u yerning yangi qifa (Amerika) ekanligini XI asr boshidayoq „Hindiston" asarida yozib qoldirgan.
Olim z asarida yer yuzasining tuzilishi, dengiz va quruqlik trisida gapirib: „ Yerning choragi ma 'muradir. Ma 'muraniarb va sharq tomonidan Muhit okeani, yerning obod qismini dengizlarning narigi tomonidan Muhit okeani (Atlantika va Tinch okeani) rab turibdi. Bu Muhit okeani, yerning obod qismini dengizlarning narigi tomonida bo 'lish mumkin bo 'Igan quruqiik yoki odam yashaydigan orollardan ikkala yoqdan (arb va sharqdan). ajratib turadt, — deb yozadi.
Qadimgi yunon olimlarining asarlarida, jumladan mashhur geograf Eratosfenning kitobida dunyo 7 qismga blingan va har biri „klimat" deb atalgan. Yunon olimlarining kitoblari arab tiliga tarjima qilinganda „klimat" szi rniga „iqlim" szi ishlatilgan.
Shuni unutmaslik kerakki, dunyoning 7 qismga blinishi qadimgi yunon fanining xizmati emas, bu rta Osiyo va Xurosondan chiqqan tushunchadir. Buning qisqacha tarixi Beruniyning „at-Taixiim", „Qonuni Mas'udiy" va „Geodeziya" kitoblarida bayon etilgan. Aniqroi, Sharqgeografiyasida dunyoning tabiati turlicha blgan qismlari „iqlim" szi bilan atalgan.
Beruniyning olamning geosentrik va geliosentrik nazariyalarini bir qatorga qyishi sha davrda arab olimlari rtasida hukm surgan Ptolemey sistemasiga nisbatan ola tashlangan kattakon qadambldi.