Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

58
7. Rossiyada rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma'lumotlar
Rossiyada rta Osiyo haqida XVI asr oxirigacha tplangan ma'lumotlar ilkgeografik-kartografikhujjat — „KHHra EoJibuioMy HepTexy" („Katta Chizmaga Kitob") da z aksini topgan edi (1627 yU). Unda tavsiflangan jami 1500 geografik nomning 50 tasi rta Osiyoga tegishli ekaniigi ham sha davrda rta Osiyo haqidagi ma'lumotlar Rossiya siyosiy va ilmiy doiralarini qiziqtirganligini krsatadi.
Mashhur rus kartografi Semyon Remezov 1683-1685 yillar orasida yaratgan ancha mukammal Sibir „Chizmasi"da ham rta Osiyoga doir ma'lumotlarni tasvirlashda asosan „KHnra BojibmoMy Hepiexy" dan foydalangan.
XVIII asr boshlariga kelib Rossiya rta Osiyo hududlarida zining mavqeini mustahkamlashga intildi. Bu hududlarda joylashgan xonliklar Rossiya imperiyasining Hindistonga kirib borishida qnimgoh vazifasini tashi kerak edi. Bu davrda Hindistonga rta Osiyo orqali yaqin yl qidirilishi rus geografik hamda kartografik tadqiqotlarining asosiy vazifasi blib turardi. Bu vazifani bajarishda Pyotr I ning faoliyati asosiy hal qiluvchi rin egalladi.
1714 yilda Pyotr I Kaspiy dengiziga poruchik knyaz Bekovich-Cherkasskiyni jnatadi va unga bu yerdan Xivaga borish topshirii yuklatildi.
1715 yilning aprelida Bekovich-Cherkasskiy Kaspiyning sharqiy qiroqlariga yetib keladi. rta Osiyo va Kaspiy dengkining ilmiy kartalarini tuzish aynan 1715 yildagi Bekovich-Cherkasskiy ekspedisiyasiga tegishlidir.
1720 yilda Rossiyada Kaspiy dengizining birinchi bosma kartasi chop etildi. Unda dengizning sharqiy sohillaridagi krfazlar notri aks ettirilgan edi. Ushbu karta 1719 yilda F.I. Soymo-novning dengizning arbiy va janubiy qismlarida olib borgan kartografik suratga olish ishlari orqali amalga oshirilgan blsa-
59
_SrS^^
«J^l^{1 aSming birinchi} y^armidagi eng katta va muhim ihniy T^irV*^™^ ^G»ev va Ivan Muravtoning 1740-1741 yillardagi Xiva sayohatidir. Bu sayohat Wsobotining to la matm va kartasini 1850 yildagira mashhur sharqshunos Ya.Xanikov nashr ettirgan.
n Jl^{52 yUd}u ^{6Sa LKrasilnikov}g^a mavjud manbalar asosida
t^ ^f ^^iya,^{Smmg yangi bosh va 10 ta} maxsus kartasini tohtopshmg ibenlgan. I-Kmsilmkovtuzgankartalarnmgikkitasi O rta Osiyo hududlan haqida ma'lumot beradi
Keyinroq rus harbiysi, general-may₀r Yakov Bouver XVIII asi. oxirida polkovnik Ivan Lyutovlar ham rta Osiyoga oid kartalanm yaratganlar.
1794-1795 yillarda Timofey Burn_ashev bilan birga Aleksey
ma^nT ^Buxo/^^{a tashr}if buyurishib, lka haqida boy
SltTd f⁸ ^¹'^{MekSGy Beznos}*ov esa rta Osiyoga doir
to rtta karta tuzgan. ^{3 &}
XVIII asrning oxirlarida, aniqroi, 1799 yilda Rossiyada Kartalar Deposi tashkil etildi. Bu muassasaning asosiy vazifasi
tnnnTrvl ^f ^tUtaSh u° ^{°Siy° hududlariningharbr/-topografik kartalarmi tuzish va tplashdan iborat edi
n,hln!l * ^- ^^ Dep°Si ~ Harbiy-topografikDepo deb qayta nomlandi _va unmg faoliyat doirasi ancha kengaytirildi. Depo Harbiy vazirhkka bysunar edi.
„ *XKi?Tta R°SSiya imPeriyasining sib borayotgan paxtafli qayta ishlash ip-gazlama sanoati uchun xom ashyo bozorlari va ulkan hududlar kerak edi. Shu sababli ru_s hukumati rta Osiyo qtdka SboVsMadi pl0maiik alo(lalarni mustahkamlash yUariiu
Anashundayulkansiyosiy, haibiyliamdaiqtisodiymanfaatlariu qondmsh maqsadi rus hukumatining ₀m blgan qismlariga
60
jnatilgan missiyalarning bosh maqsadi — bu yerlar haqida mukammal ma'lumot beruvchi kartalarni yaratish edi.
rta Osiyoning janubi-arbiy va markaziy qismlari haqida ilk ma'luniotlarni 1819 yilda Rossiya harbiylarining topshirii bilan Krasnovodskdan Xivagacha sayohat qilgan kapitan N.Muravyov bergan. Uning elchiligining asosiy vazifasi turkmanlar bilan aloqa rnatish va ularning hududlaridan Xiva, Buxoro va Shimoliy Hindistonga savdo yllarini ochishga qaratilgan edi.
N-Mura^yov awalo Kaspiy dengizini kzdan kechirib, uning janubi-sharqiy qiroqlarini tasvirga tushirdi va Xivaga sayohat qildi. 1822 yilda z sayohati natijalarini nashr ettirib, unda rta Osiyo tabiati haqida bir qator qimmatli malumotlar beradi. 1821 yilda N.Muravyov yana rta Osiyoga tashrif buyuradi hamda Krasnovodsk va Balxan qltiqlarida tadqiqotlar olib boradi. Ushbu hududlarning mukammal kartasi yaratildi.
1820-1821 yillarda Buxoroga A.Negri boshchiligidagi rus elchilari tashrif buyuradi. Unda Bosh shtab zobitlaridan G.K.Meyendorf, V.D.Volxovskiy, A.K.Timofeyev, tabiatshunos X.Pander va sayyoh EAEversmann ishtirok etgan. Ekspedisiya natijasida 50 verstli masshtabdagi karta yaratildi hamda 5 astronornik nuqta belgilandi (shu jumladan Buxoro shahrining koordinatalari ham). Karta ilk bor sayohat tavsifi bilan 1826 yili Parijda KMeyendorf tomonidan nashr ettirilgan.
1833 yildan 1846 yilga qadar Orenburg lkasi va unga tutash rta Osiyo hududlarida qator tadqiqotchilar ish olib bordilar. Ularning faoliyati asosan rta Osiyoning shimoliy hududlari va Xiva, Buxoro davlatlarining ma'lum qismini qamrab olgan edi. Kartografik tasvirga olish ishlari harbiy qismlarda harbiy topograflar tomonidan olib borildi. 1841-1855 yillarda Orol dengizidan shimolga va shimoli-sharqqa tomon ynahshda va Sirdaryoning quyi oqimlafida alohida manzillar va ynalishlar turh masshtabh tasvirga olindi.
Ular orasida sha davrning tarixiy-kartografik ma'lumotlarini zida tplagan tadqiqotchi Ya.V. Xanikov hisoblanadi. U 12 yil
61
davomida rta Osiyoning shimoli-g'arbiy tumanlari haqidagi ma'lumotlarni yiib, aholi manzwarining tla jadvalini tuzdi. Jadval astronomik aniqliklar va Xiva xonligiga tashrif buyurgan sayohatchilar ma'lumotlari asosida tuzilgan edi.
1843 yil Xiva xonligiga polkovnik G.I. Danilevskiy missiyasi jnatildi. Bu ekspedisiyada ham topograflar ishtirok etib, Xiva xonligining kartalarini chizishgan.
1858 yilning zida birdaniga uchta ekspedisiya tuzilib, sharqshunos N.V. Xanikov boshchiligidagi savdo ekspedisiyasi Qoshar (janubi-sharqiy Turkiston)ga va diplomatik ekspe-disiyalar Xiva hamda Buxoro xonliklariga yuboriladigan bldi. Bu ekspedisiyaga Londondagi rus harbiy agenti, rta Osiyoga hujum qilish siyosatining tarafdori, polkovnik N.P. Ignatev boshchilik qildi.
Missiyaning Xiva va Buxoroda yetti oy mobaynida olib borgan faoliyati natijasida blajak asosiy janglar haqidagi batafsil harbiy kartalar ishlab chiqildi, joylarning topografik tasvirlari olindi.
XIX asrning rtalarida Orol dengizi. bylari, Sirdaryo, Amudaryo deltalarida harbiy dengizchi A.M. Butakov boshchi-ligida ekspedisiya faol tadqiqot olib bordi. Ekspedisiya hududning tla topografiyasini rgandi, 1852 yilda esa A.M.Butakov dengizda paroxod qatnovini tashkil qiladi.
rta Osiyoni chor Rossiyasi istilo etgach, rus harbiylari bosib olgan hududlarni boshqarish va yangi harbiy harakatlarni olib borish hamda kartalar tuzishning markazlashgan idorasini tashkil etish maqsadida 1867 yil 25 noyabrda Turkiston Harbiy okrugi qoshida Harbiy-topografik blim ochishadi. Blim rta Osiyoning barcha mintaqalarini muntazam ravishda rganib, ilmiy asoslangan aniq kartalarini yaratishni boshiadi. Blim ochilgunga qadar 1984 ming kv. km. maydonni egallagan rta Osiyo hududi deyarli tadqiq etilmagan edi.
rta Osiyoning ma'muriy hududiy va boshqaruv manfaat-laridan kelib chiqib, suratga olish va kartalar yaratish blimning bosh vazifasi etib belgilandi.
62
XIX asrning 60-yillaridagi asosiy tadqiqotlar rta Osiyo sharqidagi to oldi va toli tumanlar hududlariga qaratildi. Tyanshanning toli tumanlari haqida ilk ma'lumotni 1856 yilda yurtimizga kelgan P.P. Semenov-Tyanshanskiy berdi. Uning asosiy maqsadi Yevropa faniga hah nomalum blgan Tyanshan (Xon-Tangri) tolari tizimiga kiruvchi^'lkaning tabiati, srmlik va hayvonot dunyosini tekshirib, ilmiy yangilik olib kirish edi. U Tyanshanga 1856-1857 yillar orasida ikki marta safar qildi va haqiqatdan geografiya fani uchun qimmath ma'lumotlar tpladi. 1888 yilda rta Osiyoga yana sayohat qilgan P.P.Semenov-Tyanshanskiy bu gal Kaspiyorti, Samarqand va Sirdaryo viloyati bylab qator ekspedisiyalarni amalga oshiradi.
1864-1868 yillarda Tyanshanning janubiy tumanlaridan Issiqklgacha sayohat qilgan N.A. Seversov, P.P. Semenov-Tyanshanskiyning ma'lumotlarini tldirdi. Ushbu hududlaming aniq ishlangan kartasi ham aynan NASeversov tomonidan yaratilgan.
1858 yil aprelida N.A.Seversov Qqon xonligi hududlariga qilgan ekspedisiyasi davrida asirlikka tushib qoladi. Bu haqda u alohida kitob chop qilgan blib, unda Sirdaryoning quyi oqimlari aks ettirilgan karta ham berilgan.
1869 yilda janubiy Tyanshan hududlarida tadqiqot ohb borgan V.A. Kaulbars esa Norin va Talas vodiylarida 33 punktdan ortiq manzilni taxminiy suratga oldi hamda mazkur hududlarning kartasini yaratdi.
1868 yilda markazi Samarqand shahri blgan Zarafshon okrugi tashkil etilgach, rta Osiyoning janubi-sharqida ham suratga olish ishlari jonlandi. Bu ishlarda A.P. Fedchenko ham ishtirok etdi. U ishtirok etgan ekspedisiya 1869 yilda Samarqandga, sngra Kattaqron, Jom, Shahrisabz, Mayon va Kishtut daralaridan tib, Iskandarklgacha blgan masofani bosib tishdi. A.P.Fedchenko z ishlarining yakuniy natijalari laroq, instrumental suratga ohshlar asosida Zarafshon vodiysi, aniqroi, uning janubiy qismining aniq kartasini tuzishni maqsad qilgan.
63
1871 yilda esa Qqon xonligiga sayohat qilgan AP.Fedchenko Janubiy Tyanshan, Farona, Oloy, Pomir geografiyasi byicha fanga boy va qiziqarli materiallar berdi. Qqon xonligiga qilgan sayohati davrida tplangan ma'lumotlar asosida A.P.Fedchenko ushbu hududning kartasini yaratdi. U „Qqon xonligi va Amudaryoning yuqori oqimi" deb nomlanib, unda bu davrgacha noma'lumligicha qolgan ushbu hududlar tasviri berilgan edi.
Rossiyaning lkani harbiy yl bilan zabt etish harakatlari aks ettirilgan harbiy kartalar XIX asrning ikkinchi yarmida eng kp yaratilgan blib, chor ma'muriyati shu yl bilan rta Osiyo hududlari haqida yaxshiroq tasawur hosil qilib borgan. Masalan, Rossiya imperiyasi harbiylarining lkadagi istilochilik harakatlariga rahbarlik qilgan M.A.Terentev, NXGrodekov, V.N.Zaysevlarning asarlarida harbiy kartalar ilova qilingan.
M.A. Terentevning „Karti i plani k istorii zavoyevaniya Sred-ney Azii" kitobidagi jami 23 ta kartaning barchasi rta Osiyoning istilo etilishi bilan boliq harbiy-tarixiy kartalardir.
Xivaning egallanishiga doir asar muallifi, rus harbiysi N.I. Grodekov z kitobiga ushbu hududlarning kartasini ilova qilgan blib, unda Kaspiy dengizidan sharqda joylashgan Xiva mulklari batafsil aks ettirilgan.
1897 yilda Toshkentda Rus Geografiya jarniyatining Turkiston bo'limi tashkil etildi. Bo'lim o'lkaning geografik tadqiqotlari bilan birga kartalar tuzish ishlari bilan ham shuullangan.
Yuqoridagi ekspedisiyalar faqat ilmiy muammolarni hal qilibgina qolmay, balki z kartografik malumotlari bilan Rossiya imperiyasining rta Osiyodagi mustamlakachilik siyosatiga yordam ham berganlar.}