Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

Devoni vazir, yoki xojayi kalon. U barcha: ma'muriy, siyosiy va xjalik muassasalarini nazorat qilgan. Vazir barcha harbiy kuchlarni ham boshqargan. Uning ixtiyorida hisobchilar, munshiy va kotiblar, daftardorlarblgm.
Devoni amid elchilik va muhim davlat ishlarini boshqargan. U devoni rasoyil, devoni insho ham deyilgan.
Devoni sohibushrot — sipohiylarni va shoh saroyini moddiy jihatdan ta'minlagan. Yiliga trt marta sipohiylariga maosh berilgan. Sohibushrot harbiy intizomni ham ta'minlab turgan.
Devoni sohibbarid — davlat elchilari va viloyat hokimlari ustidan maxfiy nazorat ishlarini boshqargan. Uning har viloyatda z amaldorlari blgan.
Devoni muhtasib — bozorlarda tarozi va narx-navoni, keyin-chalik aholi tomonidan shariat qonun-qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilib turuvchi muassasa. Tartibbuzar va rilar joyida jazolangan. Muhtasib z vakillari bilan barcha shaharlarda faoliyat krsatgan.
Devoni mushrif (nazorat qiluvchi) xazina kirim-chiqimi va boshqa muhim davlat ishlarini nazorat qilgan. Bundan tashqari devoni qozi, devoni ziyo, devoni mamlakai xos (davlat mulklarini boshqargan), devoni va^mavjud blgan. Barcha devonlarning
110
viloyat va shaharlarda blimlari blib, hokimlarga bo ysungan. Faqat devoni barid muassasalari markaziy davlatga bysungan. Xuroson sipohiylari bevosita amir va vazirga tobe blgan. Shaharlar maxsus raislar tomonidan boshqarilgan. Amaldorlar orasida ruhoniylarning nufuzi yuqori blib, ular shayxulislomga itoat qilganlar.
Seyiston, Xorazm, Garjiston, uzon, azna, Xuttalon, Chaoniyon, Isfijob kabi viloyatlar z hokimlari tomonidan boshqarilib, markazga xirojni muntazam tlab turmaganlar. Ular markaziy hokimiyatdan mustaqil blishga intilganlar.
Somoniylar qshinlari muntazam va mahalliy hokimlar qlidagi ixtiyoriy yollangan lashkardan tashkil topgan edi.
996 yilda qoraxoniylar Movarounnahrga tomon navbatdagi hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish uchun Sobuqtakin Chaoniyon, uzon va Xuttalon hokiniiarining birlashgan qshinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga etib keladi. Nuhning ham z qshini bilan unga qo.'shilishini talab qiladi. Bu somoniylar amirining hukmdorlik huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh, shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqtakirmi Buxoroga chaqirtiradi. Bunga javoban Sobuqtakin qshin yuborib Buxoroni egallaydi. Sngra u qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qliga tadi. Sobuq-takin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xuro-songa hukmdor blib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq kp vaqt tmay qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar. Garchi somoniylar to 1005 yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib olishga uringan blsa-lar-da, ammo 999 yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan zabt etilishi bilan somoniylar hukmronligi barham topgan edi. Shunday qilib, X asr oxirida somoniylar davlati rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri Qoshardan Amudaryogacha chzilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv,vShosh,
lii
Farona va qadimgi Sudni z ichiga olgan qoraxomylar davlati blsa, ikkinchisi shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy qiroqlarigacha bigan viloyatlarni qamrab olgan G'aznaviylar davMi edi.
1017 yilda Mahmud aznaviy tomonidan zabt etilib, z mustaqilligidan mahrum blgan Xorazm kp vaqt tmay (1044 yil) Saljuqiylar davlatiga qaramblib qoldi. Xorazmning mustaqillik uchun kurashi XII asrning ikkinchi choragidan boshlanadi. Saljuqiylar davlatining kuchsizlanishi natijasida bu davrda Xorazm z mustaqilligini yanada mustahkamlaydi. XIII asrning boshlarida esa xorazmshohlar saltanati tasarrufidagi lka va viloyatlar hududlarining kengligi, Sharq davlatlari rtasida saltanat sohibqironlarining nufuzi jihatidan u buyuk davlat hisoblanardi. Xorazm va Movarounnahrdan tashqari hozirgi Afoniston yerlari va Eronning kattagina qismi ham uning tasarrufida edi. Davlat qangli-qipchoq va turkmanlardan tuzilgan muntazam qshinga ega edi. Bu qshinning umumiy soni Chingizxon harbiy kuchiga nisbatan birmuncha oshiqroq edi. Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, qshin boshliqlaridan iborat kuchli harbiy aristokratiya, mustavfiy (daftardor hisobchilar) qozilar va kpgina saroy mansabdorlaridan iborat ulkan arkoni davlat doirasi qurshab turardi. Yuqori amaldorlarning kpchilik qismi yirik yer-suvlarga ega blgan mulkdor oqsuyak tabaqani tashkil etardi. Kpgina mansablar odatda, rta asrlar jamiyati sharoitida keng tarqalgan, ota-bobodan meros blib tar edi. An'anaviy tusga kirgan bu hol davlat mansabdorligi eng munosib shaxslarni tanlab qyish imkoniyatidan mahrum qilar edi. Mansabdorlar davlat tang ahvolga tushib qolgan paytlarda z vazifalarni tashlab ketar va podshoga itoatsizlik qilib, zboshimchalik bilan z bilganlaricha yl tutar edilar. Shunday qilib, sirtdan juda kuchli, nufuzidan buyuk kringan xorazmshohlar davlati siyosiy jihatdan unchalik mustahkam emas edi.
112