Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

2. Xonliklarnmg ma'muriy-hududiy chegaralari
XIX asrga kelib, Buxoro arrtir%ining hududi qariyb 200 ming kvadrat kilometrni tashkil etdi. Uning chegaralari janubda Amudaryoning sl qiroidan boshlanib, Sirdaryogacha ch-zilib, qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Amirlik sharqda Pomir tolaridan, arbda Xiva xonligi chegaralarigacha blgan hududni egallab turardi. Buxoro va Samarqand kabi yirik shaharlar joy-lashgan Zarafshon vodiysi amirlikning markaziy qismi hisob-lanardi. Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh, Kofirnihon, Panj daryolarivodiysidajoylashgan shahar va qishloqlar, shuningdek, Turkmaniston hududiga kirgan Murob daryosi vohalaridagi yerlar ham Buxoro arnirligiga qarar edi.
Buxoro amirligining poytaxti Sharqda eng mashhur shahar sifatida e'tirof etilgan Buxoroi sharif edi. Yirik shaharlardan Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Kitob, uzor, Termiz, Sher-obod, Hisor, Dushanbe, Klob va boshqalar amirlik tasarrufida edi. Marv va Chorjuy shaharlari uchun Buxoro amirligi va Xiva xonligi rtasida, Jizzax, ratepa va Xjand shaharlari uchun
138
Buxoro amirligi bilan Qqon xonligi rtasida tez-tez urushlar blar, bu shaharlar qldan-qlga tib turardi.
Buxoro amirligi 27 beklik: Karmana, Xatirchi, Ziyovuddin, Nurota, Qarshi, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabo, uzor, Boysun, Sherobod, Denov, Karki, Chorjy, Hisor, Klob, Qorategin, Darvoz, Baljuvon, Shnon-Rshon, Qrontepa, Qabodiyon Kalif, Brdalik, Qoboli va Xorazm bekliklaridan iborat edi. Bekliklar mahalliy qabila boshliqlari, katta mulk egalari tomonidan boshqarilgan.
Har bir beklikni amir tomonidan tayinlab qyiladigan hokimlar - beklar idora qilgan. Hokim huzurida yuzlab mahalhy ma'murlarxizmat qilgan. Manbalar, amirlikda mahalliy ma'murlar soni 30 ming kishini tashkil etganligidan guvohlik beradi. Hokim va uning xizmatkorlariga maosh davlat xazinasidan berilmas edi, ular mahalliy aholidan olinadigan turli-tuman soliq va tlovlar hisobiga tirikcbilik qilganlar.
Xiva xonligi janubda Eron, sharqda Buxoro amirhgi, arbda Kaspiy dengizi, shimolda qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Suvsiz va poyonsiz Qoraqum, Qizilqum sahrolari Xiva xonhgini geografik jihatdan boshqa mamlakatlardan ajratib qygan edi. Amudaryo sohillarida joylashgan Xiva, Urganch, Kat, Khna Urganch, Xazorasp, Qnirot, Xjayli, Kurdar (hozirgi Chimboy) shaharlari xonlikning yirik shaharlari hisoblanar edi. rta Osiyoning eng boy savdo markazlaridan biri blgan Xiva shahri 1598 yildan boshlab xonlikning poytaxti blgan. Shahar ikki qism - Ichan qaPa (shaharning ichki qismi) va Dishon qaFa (shaharning tashqi qismi)dan iborat edi. Ichan qaFada xon qarorgohi va harami, 17 ta masjid, 22 ta madrasa, karvonsaroy va bozor joylashgan. 1842 yilda Dishan qal'a qurilib, devor bilan rab olingan. Dishan qaPada hunarmandlar, savdogarlar, mardikorlar, qisman dehqonlar istiqomat qilganlar.
Ma'muriy-hududiy jihatdan Xiva xonligi Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Khna-Urganch, Qshkprik, Pitnak, azovot, Kat, Shohabbos, Shovot, Toshhovuz, Ambor-manoq, Urganch,
139
Xjayli, Shumanay, Qnirot kabi beklik va viloyatlarga blingan. Xonliktarkibida Beshariq va Qiyotqnirot noibliklari ham blgan. Bekliklarni xon tomonidan tayinlangan beklar, noibliklarni noiblar idora qilgan. Bek va noiblar huzurida ularga xizmat qiluvchi kpdan-kp mansabdorlar blgan.
XIX asrning birinchi yarmida Qqon xonligi hududiy jihatdan rta Osiyodagi yirik davlat edi. Xonlik sharqda Sharqiy Turkiston, arbda Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan chegaradosh blgan. Qqon xonligi bilan Rossiya rtasida Mirzachl va Muyunqul chllari yastanib yotgan. Xonlikning janubiy chegaralari Qorategin, Klob, Darvoz, Shnon singari toli lkalarni z ichiga olib, bu hududlar uchun Buxoro amirligi bilan tez-tez tqnashuvlar bhb turgan.
Qqon xonligining hududi Buxoro amirligi va Xiva xonligidan farqli laroq, sersuv daryolar, slim vodiylar, serhosil yerlarga boy edi. Xonlikning markaziy shaharlari Qqon, Marilon, zgan, Andijon, Namangan Farona vodiysida joylashgan edi. Toshkent, Chimkent, Turkiston, Avliyoota, Pishpak, Suzak, Oqmachit kabi yirik shaharlar ham Qqon xonligi tasarrufida edi.
Qqon xonligi 15 beklik, ya'ni harbiy okrugga blingan blib, ularning yarmidan kpiga xonning illari yoki yaqin qarindoshlari hokirnlik qilganlar. Hokimlar z hududidagi harbiy kuchlar qmondoni hamda fuqaro boshqamvining boshlii ham edilar. Ular z tasarrufidagi qo'shinni zlari moddiy jihatdan ta'minlaganlar. Hokimlar harbiy yurishlar oldidan xonning birinchi da'vati bilan z qshinlari bilan belgilangan joyga yetib kelishlari shart edi. Qqon xoni zaruriyat tuilganda oziq-ovqat ortilgan 12 rning aravaga ega blgan 60 mingtacha sipohni yia olardi.