Zokirjon salimov n e f t V a g a z n I q a y t a I s h L a s h j a r a y o n L a r I

boMgan  markazdan  qochma  nasoslarga  nisbatan  uyurmali  nasoslarda 

hosil  boMgan  bosim  qiymati  2 -5   barobar kattadir.

M ontejyu.  Ifloslangan,  zaharli  va  radiofaol  suyuqliklarni  siqilgan 

havo  yoki  inert  gazlarning  energiyasi  yordamida  uncha  yuqori 

boMmagan  balandlikka  uzatish  uchun  montejyu  ishlatiladi.  Montejyu 

gorizontal  yoki  vertikal  silindrsimon  rezervuardan  iborat.  U  qopqoq 

yordamida  zich  yopilgan  boMib  (3.15-  rasm),  qopqoqqa  uchta  patrubka 

o ‘rnatiladi. 

Bu 

patrubkalar  yordamida  montejyuga  uzatilayotgan 

suyuqlik,  siqilgan  havo  beriladi.  Uchinchi  patrubka  esa  montejyu 

ichidagi uzatuvchi  quvur bilan biriktiriladi.

3.14-rasm.

Uyurmali

nasos.

3.15-rasm.  Montejyu:

1—idish;  2-suyuqlik kiradigan kran;  3-siqilgan gaz beriladigan 

kran;  4-atm osfera bilan  bog'lanadigan kran;  5-vakuum  bilan 

boglanuvchi  kran;  6-uzatish quvurining krani.

Montejyuga  suyuqlik  quvur  orqali  kranning  ochiq  holatida 

atmosfera  bosimi  ostida  berilsa,  havo  krani  ochiq  boMishi  kerak.  Agar 

montejyuga  suyuqlik  vakuum  ostida  berilsa,  bunda  montejyudagi 

vakuum 

krani  ochiq 

boMishi 

kerak. 

Montejyu 

suyuqlik  bilan 

toMdirilgandan  keyin,  suyuqlik  tushayotgan  hamda  havo  va  vakuum 

liniyalari  bilan  ulangan  kranlar  berkitiladi.  Suyuqlikni  uzatish  uchun 

montejyuga  kran  orqali  siqilgan  havo  beriladi  va  uning  bosimi 

manometr orqali  kuzatib turiladi.  Siqilgan havo  bosimi ta’sirida suyuqlik 

oraliq  haydash  quvuri  orqali  yuqoriga  koMarilib,  ochiq  kran  orqali 

uzatiladi.  Montejyudagi  suyuqlikni  uzatib  boMgandan  keyin  siqilgan 

havo  beruvchi  va  uzatuvchi  kranlar  berkitilib,  havo  krani  ochiladi  va 

jarayon  takrorlanadi.  Agar  uzatilayotgan  suyuqlikning  bugM  havo  bilan 

portlovchan,  alangalanuvchan  aralashma  hosil  qilsa,  bunda siqilgan  havo 

0 ‘rniga  inert gazlar  ishlatiladi.

Montejyu  ko‘pincha  suyuqlikni  filtr  uskunalarga  uzatish  uchun 

ishlatiladi.  chunki  suyuqlik  bir  xil  m e’yorda  va  gidravlik  turtkisiz 

uzatiladi.  Montejyuning  tuzilishi  oddiy,  yasash  oson.  harakatlanuvchi 

qismlarining  y o ‘qligi  sababli  korroziyaga  uchramaydi,  uskuna  tez 

yedirilib ishdan  chiqmaydi.

Erliftlar.  Bunday  nasoslar  katta  chuqurlikdagi  suyuqliklarni 

siqilgan  havo  yoki  gaz  yordamida  yuqoriga  ko‘tarish  hamda  ayrim 

uskunalardagi  modda  almashinish  jarayon larini  tezlashtirish  uchun 

ishlatiladi.  Erliftlar (havo vordamidagi  ko‘targichlar)  ning  ishlashi  tutash 

idishlaming  ishlash  prinsipiga  asoslangan.  Erlift  ko‘tarish  quvuridan. 

siqilgan  havo  beruvchi  quvur  va  aralashtirgichdan  iborat  (3.16-rasm). 

Quvur  orqali  berilgan  siqilgan  havo  aralashtirgichda  suyuqlik  bilan 

aralashib.  hosil  boMgan  suyuqlik  va  havo  aralashmasining  solishtirma

o g ‘irligi  idish  ichidagi  suyuqlikka  nisbatan  past  boMgani  uchun, 

ko‘tarish 

quvurida yuqoriga qarab ko‘tariladi.

■J

3 .1 6 -rasm .  E rlift:

1 -h av o  y o k i  gaz  b eriladigan  q u v u r;  2 - g a z  taqsim lagich; 

3 - k o ’tarish   quvuri;  4 -to m c h i  u sh la g ic h ;  5 -s u y u q lik  

y ig 'ila d ig a n   idish.

Suyuqlik  va  havo  aralashmasi  ko‘tarish  quvuridan  chiqayotganda 

ajratkichga  urilib,  havo  ajralib  chiqib  ketadi  va  suyuqlik  y ig ‘gichga 

tushadi.

Erliftlar  har  xil  suyuqliklarni,  shu  juniladan,  kislota,  ishqorlami 

yuqoriga  koMarish  uchun  ishlatiladi.  Erliftlaming  tuzilishi  oddiy, 

ortiqcha  mexanizmi  va  harakatlanuvchi  qismlari  y o ‘q.  Bundan  tashqari, 

yerliftlar  yuqori  haroratda  ham  ishlayveradi.  Erliftlaming  foydali  ish 

koeffitsiyenti  kichik  (r|  =  0,25+0,35),  unumdorligi  kam,  siqilgan  havo 

berish uchun ortiqcha kompressor mashinalari  talab qilinadi.

3.6.  G A Z   S IQ IS H N IN G  T E R M O D IN A M IK   A S O S L A R I

Gaz  siqilish jarayonida  uning  hajmi,  bosimi  va  harorati  o ‘zgaradi. 

Bu  uchala  kattalikning  o ‘zaro  bogManishi  gazning  bosimi  1  MPa  gacha 

boMgan  ideal  gazlarning  holat  tenglamasi  bilan  ifodalanadi.  Yuqori 

bosimli  gazning  hajmi,  bosimi  va  harorati  o ‘rtasidagi  bogManish  Van- 

der-Vaals tenglam asi bilan aniqlanadi;

bu yerda, R -  gaz bosimi,  Pa;  v -  gazning solishtirma hajmi, m3/kg;  R = 

8310/M  -  gazlarning  universal  konstantasi, j/(kg-K);  M -  gazning  molar 

massasi, kg/kmol;  T -  harorat, K.

a 

va 

b 

koefifitsiyentlaming  miqdori  maxsus  qoMlanmalarda 

berilmasa,  u  kritik  harorat  7 \r,  kritik  bosim  Д т  orqali  quyidagicha 

topiladi:

27 R2K  

RT

a -

--------- — ; 

b -

------

64P4, 

8/»,

Gaz  holatining  vaqtning  har  qaysi  paytida  o ‘zgarishi  RV 

diagrammada  uzluksiz  keladigan  ketma-ket  nuqtalar  bilan  ifodalanadi, 

bu  nuqtalar  bosim  va  hajmning  vaqtning  tegishli  momentlaridagi 

o ‘rtacha 

qiymatlarini 

ko‘rsatadi 

(3.17-rasm). 

Bu 

nuqtalami 

birlashtiruvchi  egri  chiziq  gazning jarayon  boshlanishidagi  va  oxiridagi 

muvozanat 

holatini 

aniq 

ifodalaydi. 

Egri 

chiziqning 

ko'rinishi 

jarayonning  xarakteriga  bogMiq.  Bunday  egri  chiziq  termodinamik 

jarayon egri  chizigM  deyiladi.

Gazlarni  siqish  natijasida  uning  hajmi,  bosimi  o ‘zgarishi  bilan 

harorati  ko'tarilib,  issiqlik  ajralib  chiqadi.  Nazariy jihatdan  gaz  ikki  xil 

jarayonda  siqiladi.  Siqish  vaqtida  ajralib  chiqqan  issiqlik tashqi  muhitga 

tortib  olinsa  izotermik,  agar  faqat  isitish  uchun  sarflansa,  adiabatik 

jarayon deyiladi.

3 .1 7 -  rasm .  G az  h o la tin in g  

3 .1 8 -rasn i.  G azlarn i  siq ish  

R -  V d iag ram m asi: 

ja ra y o n in in g   T -S d ia g ra m m a si.

1 —silin d r;  2 -p o r s h e n .

Izotermik  jarayonda  issiqlik  ajratib  olingani  uchun,  gazning  va 

jarayonning  harorati  o ‘zgarmas  boMadi.  Adiabatik  jarayonda  tashqi 

muliit  bilan  issiqlik  almashinmaydi.  Haqiqatda  esa  siqish  vaqtida 

ajralgan  issiqlikning  bir  qismi  tashqi  muhitga  tarqaladi  va  qolgan  qismi 

gazni  isitishga sarflanadi.  Gaz politropik jarayonda siqiladi.

Gazlarni 

kompressorlarda 

siqish 

jarayonlarida 

bajarilgan 

solishtirma  ishning  miqdori  T 

S   diagramma  orqali  aniqlanadi.  T - S

diagrammada  o ‘zgarmas  bosim  va  haroratga  to‘g‘ri  kelgan  qiymatlar 

gorizontal  chiziqlar  bilan  tasvirlangan  (3.18-rasm).  Diagrammada 

ordinata  o ‘qiga  absolyut  harorat  va  abssissa  o‘qiga  entropiyaning 

qiymatlari  qo‘yiladi.

Gazni  bosimning  R\  dan  R2  gacha  o ‘zgarishidagi  izotermik  siqish 

jarayoni  T - S   diagrammada  A V   chizigM  bilan  ifodalanadi.  1  kg  gazni 

izotermik  siqishdagi  tashqi  muhitga  tortib  olinishi  zarur  boMgan 

issiqlikning  miqdori  q a  son  jihatidan  izotermik  siqishdagi  solishtirma 

ishning miqdori  L1Z ga (J/kg)  hisobida) teng.  qa  ning qiymati diagramma 

yordamida aniqlanadi:

Adiabatik  siqish  jarayonida  gaz  bilan  atrof-muhit  orasida  issiqlik 

almashinmaydi,  ya’ni  dO   =  0,  dS  =  0.  Bu  jarayonda  gaz  harorati 

k o‘tarilib,  AD  vertikal  chiziq  bilan  ifodalanadi.  1  kg  gazni  R\  dan  R2 

gacha  adiabatik  siqish  paytida  ajralib  chiqqan  issiqlik  miqdori 

solishtirma  ishning  qiymatiga  teng  boMib,  diagramma  yordamida 

quyidagicha topiladi:

Politropik jarayondagi  gaz  R\  bosimdan  R2  gacha  siqilganda  T - S  

diagrammada  A S  chiziq  bilan  ifodalanadi.  Bunda  solishtirma  ishning 

miqdori politropik jarayonida  1  kg gazni siqishda ajralib chiqqan  issiqlik 

miqdoriga teng boMadi:

Agar  bosimning  oxirgi  qiymati 

R2  ma’lum  boMsa,  siqish 

jarayonidagi  solishtirma  ishning  miqdorini  analitik  usul  bilan  ham 

aniqlash mumkin.  Bunday  sharoitda:

(3.30)-(3.32) tenglamalarda:  R\  va R2 — gazning dastlabki  va oxirgi 

bosimi,  Pa;  vj  -   boshlangMch  sharoitlardagi  (bosim  R\  va  harorat  T\

4„ = L„=T,(S

a

-S„).

(3.27)

(3.28)

<7,„. = 

= (5, -  Sc )^k±ZL + Cp{T, -  Tc).

(3.29)

p

izotermik siqish  uchun  Lm = Px\\ ln^

P

I

(3.30)

(3.31)

(3.32)

b o‘lganda) gazning solishtirma hajmi,  m3/kg;

r

 = -^-  -   adiabatik  ko‘rsatkichi;  Sr  va  Sv  -   o ‘zgarmas  bosim  va

hajmdagi  gazning  issiqlik sigMmi, j/kg.  K; m -  politropik ko‘rsatkich.

Politropik  ko‘rsatkichning  qiymati  gazning  xarakteristikalariga  va 

atrof-muhit  bilan  issiqlik  almashinish  shartlariga  bogMiq  boMadi. 

Masalan,  havoni  sovitish  uchun  suv  ishlatiladigan  kompressorlar  uchun 

taxminan  m= 1,35  deb  olish  mumkin.  Sovitilmaydigan  kompressorlarda 

siqish  jarayoni  adiabatik  yoki  politermik  sharoitda  borishi  mumkin, 

bunday holat uchun m>R.

Gazlarni 

izotermik  siqishda  eng 

kam 

ish 

bajariladi, 

shu 

sababdan 

haqiqiy 

siqish  jarayonini 

izotermik  jarayonga  yaqin 

boMgan  sharoitda  olib  boriladi.  Buning  uchun  siqish  jarayonida 

ajralib 

chiqqan 

issiqlik 

gazni 

sovitish 

orqali 

tortib 

olinadi. 

Siqishdan keyingi gazning harorati T2 izotermik jarayon  uchun

T2  =  T\, 

(3.33)

adibatik jarayon uchun

K-\

W

. ^ -Г  

(3 -34)

politropik jarayon uchun 

r,  = r , ^ j "  

(3.35)

Havoni  kompressor  bilan  siqish  uchun  sarflanadigan  nazariy 

quvvat (JV

hj

P'

t

)  quyidagi  tenglama bilan aniqlanadi

N „ = V p L

 

(3.36)

bu yerda,  V -  kompressorning hajmiy  ish unumdorligi,  m3/s; p  -  gazning 

zichligi,  kg/mJ;  L  -   gazni  siqish  uchun  sarflangan  solishtirma  ishning 

miqdori,  J/kg;  L  ning  qiymatini  (3.30),  (3.31)  yoki  (3.32)  tenglamalar 

yordamida hisoblash  mumkin.

Agar  kompressorning  hajmiy  ish  unumdorligi  va  gazning  zichligi 

s o ‘rish  sharoitiga  keltirilgan  boMsa  (ya’ni  V =V \,p = p^  = —) 

u 

holda

(3.30)-(3.32)  tenglamalarga  asosan quyidagilarga erishamiz:

= 

(3-38)

*1

Kompressorning  validagi  quw at  quyidagi  tenglama  yordamida 

liisoblanadi:

J/, = A i ! L ,  

(3.40)

t f t r f l h a x

bu  yerda, 

ц\г  -   izotermik  foydali  ish  koeffitsiyenti;  »/mex  -   mexanik 

foydali  ish koeffitsiyenti.

Kompressor dvigatelining quvvati  quyidagicha aniqlanadi:

= 

(3.41)

Л

уч

П ,1и

bu  yerda, 

t]uz 

-   uzatish  foydali  ish  koeffitsiyenti;  r|dv  -   dvigatelning 

foydali  ish  koeffitsiyenti.

Dvigatelni  o ‘matish  uchun odatda  14+15% zaxira energiya olinadi:

^ = (и - и ,1 5 )у ,н 

(3.42)

Izotermik  foydali  ish  koeffitsiyenti 

siqish  darajasiga  ko‘ra 

0,64+0,78,  mexanik  foydali  ish  koeffitsiyenti  esa  0,85+0,95  oralig‘ida 

o ‘zgaradi.

3.7.  V EN T IL A TO R L A R

Havo  va  sanoat  gazlari  oqimini  siqish  darajasi  kichik  boMganda 

(taxminan  1,1  gacha)  uzatish  uchun  markazdan  qochma  va  o‘q!i 

ventilator  ishlatiladi.  Ventilator  gazni  nisbatan  yuqori  bosimda  uzatib 

berish  uchun,  o ‘qli  ventilator esa kichik  bosimda,  lekin  ko‘p  miqdordagi 

gazni  uzatish  uchun  moMjallangan.  Sanoatda  o ‘qli  ventilator juda  kam 

ishlatiladi,  undan  faqat  binolarni sovitishda foydalaniladi.

Sanoatda  gazlarni  uzatish  uchun  asosan  markazdan  qochma 

ventilatordan  foydalaniladi.  Bu  ventilator  bosimining  kattaligiga  qarab 

uch  guruhga  boMinadi:  1)  past  bosimli  981  Pa  gacha;  2)  o'rta  bosimli 

9 8 1 -2 9 4 0   Pa; 3) yuqori  bosimli  2 9 4 0 -  11700  Pa.

a

\

+

—

J

-

vv 

1  i  /  

Jy

 

4

3.19-  rasm.  Markazdan  qochma 

3.20- rasm.  0 ‘qli  ventilator:

ventilator: 

1—

qobiq;  2-kurakchali g'ildirak. 

1-qobiq;  2-ish g ‘ildiragi;  3 -so ‘ruvchi 

patrubka;  4-uzatuvchi  patrubka.

Markazdan  qochma  ventilatorning  asosiy  qismi  parraklar  va 

spiralsimon  qobiq  ichiga  joylashtirilgan  ish  parraklari  bor  g ‘ildirakdir 

(3.19-  rasm).  Markazdan  qochma  ventilator markazdan  qochma  nasosga 

o ‘xshab 

ishlaydi. 

Ish 

g ‘ ildiragi 

aylanganda 

ventilatorning 

ish 

bo‘shlig‘idagi  havo yoki  gaz g ‘ildirak bilan birga aylanadi  va markazdan 

qochma  kuch  ta’sirida  gMldirakning  chekkalariga  haydaladi.  Gaz 

gMIdirak  parraklaridan  spiralsimon  kameraga  va  undan  haydash 

quvuriga  o ‘tadi.  Gaz  gMIdirak  parraklaridan  o ‘tganda  gMldirakning 

markaziy  qismida  siyraklashgan  bosim  vujudga  keladi  va  gazning yangi 

qismi  atmosfera  bosimi  ta’sirida  ventilator  qobigMdagi  s o ‘rish  teshigi 

orqali  o ‘tib,  parrakli  gMldirakning  markaziy  qismiga  kiradi.  S o ‘ngra  gaz 

gMIdirak parraklariga uriladi  va jarayon shu tarzda davom etaveradi.

Past  bosimda  ishlaydigan  ventilatorda  ish  gMldiragidagi  parraklar 

orqa tomonga yuqori  bosimda  ishlaydiganlarida esa old tomonga egilgan 

boMadi.  Ish  gMldiragidagi  parrak  sonini  o ‘zgartirib  past  bosimli 

ventilatordan  o ‘Ha  bosimli  ventilator hosil  qilish  mumkin.

O'qli  ventilator  ish  gMldiragining  ikkitadan  to  o ‘n  oltigacha- 

kurakchalari  boMadi  (3.20-  rasm).  Kurakchalarning  shakli  samolyotning 

propelleriga  o ‘xshaydi.  O lqli  ventilator  reversiv  qobiliyatga  (ikki 

tomonga  qarab  aylanishi  mumkin),  ixcham  va  nisbatan  yuqori  foydali 

ish koeffitsiyentiga (0 ,7 -0 ,  9) ega.

Havoni  uzatish  paytida  ventilatorda  hosil  boMgan  bosim  (AR,  Pa) 

quyidagi  tenglama  bilan  aniqlanadi:

а р  

= 

( р 2 - р 1) + а р ,  

+ 

a p s + ^ ^ ~ ,

 

(3.43)

bu  yerda,  Ry  -   ventilator  havo  olayotgan  joydagi  bosim,  Pa;  R2  -  

ventilator havo uzatayotgan joydagi  bosim,  Pa; ARs -  so ‘rish  liniyasidagi

bosimning  y o ‘qolishi,  Pa;  ARK  -   haydash  liniyasidagi  bosimning 

y o ‘qolishi,  Pa:  со  -  ventilator tarmogMdagi  chiqayotgan  havoning tezligi, 

m/s;  px-  havoning zichligi  kg/m3

Agar  ventilator  bilan  zichligi  havoning  zichligidan  farq  qiladigan 

gaz  uzatilsa,  u  holda  (3.43)  tenglamaning  o ‘ng  tomoniga  yana  A/?k 

qo‘shiladi:

ДЛ  =(p, -p j-g . 

(3.44)

bu  yerda,  ARk -  birinchi  kesim  yuzasidan  ikkinchi  kesim  yuzasiga  gazni 

ko‘tarish  uchun  sarflangan  bosim,  Pa;  pr  -   gazning  zichligi,  kg/m  ;  z  -  

so'rish va haydash  balandliklarining nuqtalari  o ‘rtasidagi  ayirma,  m.

Markazdan 

qochma 

ventilatorning 

xarakteristikasi 

xuddi 

markazdan  qochma  nasosnikiga  o ‘xshash  bo‘ladi.  shuningdek,  bular 

nasoslar  kabi  mutanosiblik  qonuniga  bo‘ysunadi.  Ventilator  tomonidan 

sarflanadigan  quvvat(iV,  kVt)  quyidagi  tenglama yordamida topiladi:

^

 

(3.45)

10  ;/

bu  yerda,  Q  -   ventilatorning  ish  unumdorligi,  m3/s;  t)  -   ventilator 

uskunasining  umumiy  foydali  ish  koeffitsiyenti  (0,6+0,9);  AR  -  

ventilatorda hosil  boMgan  bosim,  Pa.

3.8.  M A R K A Z D A N   Q O C H M A   K O M P R E S S O R  V A  

G A Z O D U V K A L A R

Gazni 

normal 

bosimdan  yuqori 

bosimgacha  siqish 

uchun 

moMjallangan  mashina  kompressor  deb  yuritiladi.  Gaz  siqilganda  unga 

kinetik  va  potensial  energiya  beriladi.  Energiyadan  foydalanish  turiga 

asosan  kompressor  ikkita  katta  guruhga  boMinadi:  1)  markazdan 

qochma,  o ‘qli  va  oqimchali  kompressorlar;  2)  porshenli  va  rotatsion 

kompressorlar.  Kompressor  qatoriga  ventilator,  gazoduvka,  vakuum- 

nasoslar ham kiradi.

Hosil 

boMadigan 

bosimning 

qiymatiga 

ko‘ra 

kompressor 

mashinalar 

quyidagi  turlarga  boMinadi:  1)  past  bosimli  (0,01  MPa 

gacha)  ventilatorlar;  2)  o ‘rta  bosimli  (0,01  dan  0,3  MPa  gacha) 

gazoduvkalar  3)  yuqori  bosimli  (0,3 

MPa  va  undan  katta) 

kompressorlar; 

4) 

vakuum-nasoslar 

(siyraklanish 

0,05 

MPa). 

Gazoduvka, 

ventilator 

va 

vakuum-nasosning 

kompressor 

bilan 

o ‘xshashligi  -   umumiy  ishlash  prinsipiga  ega  boMishligidir,  biroq 

ulaming tuzilishida ancha farq  bor.

Markazdan 

qochma 

prinsipda 

ishlaydigan 

kompressor 

va 

gazoduvka turbokom pressor va turbogazoduvka deb ataladi.

Turbokompressorning  tuzilishi  turbinaning  tuzilishiga  o'xshash.