Zulm ul zolim elni qilmag‘il yo rab, zabun, chun tazallumdur

Mavzu: Sheriy sanatlar

Ishtiqoq (so‘zdan so‘zni ajratmoq») sher baytlarida o‘zakdosh so‘zlarni qo‘llash san’atnair. Masalan, Navoiyning
Qilsa zulm ul zolim elni qilmag‘il. yo rab, zabun,
CHun tazallumdur ishim, doim meni mazlum qil
baygidagi zulm, zolim, tazallum, mazlum so‘zlari;
Dedidar: «Ahbob dardiga xabib aylar davo,
Vahki men qo‘ydim muhabbattin, emas voqif habib
baytilagi ahbob, muhabbat, habib so‘zlari;
Tolib ulkim, topmasang dog‘i bu baskim aylamas
Bir nafas g‘ofil seni matlub yodidin talab
baytidagi tolib, matlub, talab so‘zlari o‘zakdosh bo‘lib, ishtiqoq san’ati asosida qo‘llangandir.
Bazan o‘zakdosh bo‘lib ko‘ringan so‘zlar aslida boshqa-boshka ma’nolarni ifodalaydi. Bu holat shibhi ishtiqoq («ishtiqoqqa o‘xshashlik») deb yuritiladi. CHunonchi, Navoiyning
No‘shi vasl, eykim tilarsen, neshi hijron kurmayin,
CHun emas bag‘ring jarohatlig‘, ne marham topqasen
baytidagi «no‘shi« va «neshi» so‘zlari shibhi ishtiqoq hosil qilgan. chunki ular shakl jihatidan o‘xshash bo‘lsa ham, no‘sh — «lazzat», nesh esa «tikan» ma’nosini ifodalaetgani uchun o‘zakdosh sanalmaydi.
Ogahiy qalamiga mansub
G‘am tunila mo‘ya aylab muy yanglig‘ bulg‘onim
Mo‘-bamo‘ sharh aylab etkil mo‘ya bunyod olada
baytidagi mo‘ya va mo‘y so‘zlari ham ikki xil — yig‘i (faryod) va to‘k soch tolasi ma’nolarini ifodalashi tufayli ishtiqoq hosil qilmay. shibhi ishtiqoq sanaladi.
Misollar:
Zuhd ahli ujb tafriqasidin xalos ermas,
SHarti fano firoqdurur ul fariqdin.
(Navoiy)
Ne turfa suvrate bordurki xech suvrat ila
Qazo musavvirn qilmadi bo‘yla tasvire.
(Navoiy)
San na javr etmak tilarsan istagumdur oniman,
Kim muhibg‘a na mahbub aylasa mahbub epyp.
( Ogahiy)
Tuz ul tarab nag‘amin ey mug‘ainiyi makkii
Pisandi tabim emas nag‘mai «Iroqu» Hijoz.
(Kashi Xorazmny)


ta’dil
«To‘fillmok» ma’nosidagi bu so‘z she’rla sodda otlarim tar-M!0 bnlam kelnrish inshipp ifocha.shii. CHunpnchp. -fiiniig
Jinu malaku hur chachan ichra k\r>nmas, K)i\Hi opllip bprchasn sharmESHla dagulmU'
Qi.iali oidek kninish chushafina bir najap Kurmadpm darsu yaazoyif nusxau daftarni \ech
bashlarida jii, ma.shk. \ur; dare, ia.nshnf. nus\l. dafgar cvma-ri — co;i,'ia oi.iap ma’lum tarщb bnlap keltnrilish bulib. ik-kinchi misrada ularы oid fikrlar ifodadangan.
Misolllr-
Barcha iiskinu faqiru bekasu bexash uchun
1yuqn ivrcyn tengri siznm xosa men larnesh chup.
(Attsh)
Mehru Mohu Mushtarish CHuhra chun qildi |ulu’. Hech nahs axtpr tului anda qat’o bulmasa.
(ILwouiO
Sarfu nahvu chantiq ichra toki smi lti ayon, Ssbiayh ru\i qilur taqsiiu \am imdod asha.
(Ogahii)
Rangu ruxsoru bu {ulf> \u.iy xatkim sspda.1>r, K\rsa \ar kim ooi.ui s\no‘\l birda rai\ii xushlamas.
( Mukimiy/


TAJNISI tomm
Tajnislar so‘zlarning shaklan bir xilligi yoxud yaqinligiga ko‘ra ikki turlidir. Ikki suz ham unli, xam undoshlari jihati-dan (arab yozuvida esa nuqtalari va harakatlari jihatmdan ham) bir-biriga tuda moe bo‘lib tushea. bu xil tajnislarni tajnisi ya’ni -(o‘lik, tajnis deb yuritiladi. Bunda-! tajnislar bir xil yoki ikki xil so‘z turkumi bilan ifodalanishiga ko‘ra va mustavfiy tajnislarga Pulinadi. Aynan shakddosh ikki suy bir xil so‘z turkumigl maisub bo‘lsa, mumosil tajpisni, ikki xil so‘z turkumi ga maisub bo‘lsa, muetavfiy tajnisni hosil qiladi. Xo‘jandiy «Latsfata»sidagi